राष्ट्र, राष्ट्रियता र बहुराष्ट्रको चर्चाः राष्ट्रियता र राष्ट्रवादलाई विश्वभरमा सबैभन्दा संवेदनशील विषय बनाएको पाइन्छ। राष्ट्रियतालाई भूगोल र भौगोलिक अखण्डतासँग मात्रै हेरेर बढी संवेदनशील बनाइएको छ। सारा विश्व विविध प्रकारका सञ्जाल र सम्पर्कका कारण एउटा साँघुरो वृत्तमा सीमित भएको छ। साराविश्व नै साँघुरो वृत्तमा खुम्चिएको बेला देश/मुलुक, राज्य र राष्ट्रियतासम्बन्धी भौगोलिक विषयहरू उठान गर्नु केवल एउटामात्रै विषयमा अल्झिएको ठहर्नेछ। कुनै पनि साँध, सीमाभित्रका नागरिककेवल भूगोलको पक्षमामात्रै अडिन्छन् भन्ने छैन। यद्यपि भूगोल भनेको स्थिर पक्ष हो। निश्चित भूगोलभित्रकोसंस्कार, परम्परा, भाषा, धर्मतथाजातीयता भनेका चलायमान पक्षहरू हुन्। यी सबै चलायमान पक्षहरूकाकेही समान पाटाहरू छन्, ती पाटा भनेको मौलिकता र सम्पदा हुन्। स्थिरता र चलायमानताका विशिष्टतामा यी सबै पक्ष पाटाहरू राष्ट्रियताका अवयव हुन् र राष्ट्रियता भनेको पनि मौलिकता तथा सम्पदाको एक पक्ष हो। जसले भूगोलभित्रका नागरिकहरूमा भएको बहुल राष्ट्रियताको सप्तरङ्गी चित्र प्रदर्शन गर्छ। यतिबेला नेपाली राजनीतिमा बहुराष्ट्रिय राज्यको चर्चा व्यापक छ। सङ्घीयसमाजवादी पार्टी र राष्ट्रिय जनता पार्टी बीच एकीकरण भएपछि यो प्रसङ्गको चर्चा चुलिएकै त नभनूँ राष्ट्रिय राजनीतिको बजारमा यसको वहस सुरु भएको छ। नेपालको शासकीय पद्धतिभित्रका राज्य सञ्चालन तहका सरकार, राजनैतिक दल, प्राज्ञिक क्षेत्र, सामाजिक क्षेत्रले देश, राज्य, राज्य र राष्ट्रियतालाई आ-आफ्नै शैली, अनुकूलता र परिभाषामा बुझ्ने गरेकोछ। यसर्थ पनि यी मूर्त वा अमूर्त तत्त्वको परिभाषामा पनि विविधता आएको छ। अहिले विवादमा आएको बहुराष्ट्र भन्ने शब्दलाई कानूनको कसीमा राखेर व्याख्या गर्नुपर्ने हुन्छ। नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३ मा राष्ट्र भन्नाले ‘बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक विशेषतायुक्त, भौगोलिक विविधतामा रहेका समान आकांक्षा र नेपालको राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय हित तथा समृद्धिप्रति आस्थावान रही एकताको सूत्रमा आबद्ध सबै नेपाली जनता समष्टिमा राष्ट्र हो।’भनेर परिभाषित गरिएको छ। राजनीतिक परिभाषामा विश्लेषण गर्दा नेपाली प्रजातान्त्रिक राजनीतिका सर्वोच्च व्यक्ति राजनेता विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले ‘देश भन्नुहोस् चाहे राष्ट्र भन्नुहोस्—त्यो भूगोल होइन, त्यो माटो होइन, त्यो यथार्थमा जनता हो। जुन कुराले जनताको हित हुन्छ त्यही कुरो देश हितको कुरो हो। जनताको अधिकार हनन् देशको अधिकार हनन् हो।’भनेर परिभाषित गरेका छन्। नेपालको राष्ट्रियता भनेको चलायमान पक्षलाई भन्दा पनि बढी स्थिर पक्षलाई बढी महत्त्व दिएका कारण अधिक पेचिलो बन्दै गएको छ। भौगोलिक सुगमता वा दुर्गमता, धरातलीय बनावट, निकटता वा विकटताका हिसावले मापन गरिने पहुँच आदिजस्ता कारणले विश्लेषण गर्दै राष्ट्रियतालाई मापन गर्ने र राष्ट्रवादको खास्टो ओढ्ने गरिएको छ। राष्ट्रियताप्रतिको बुझाई यतिमा मात्रै सिमीत गरियो भने अपूर्ण हुन जान्छ, संरचनागत स्थित पक्षसँगसँगै त्यो भूगोल वा बाह्य भूगोलका नागरिकभित्र रहेको संवेगात्मक तथाभावनात्मक पक्षलाई पनि संश्लेषण गरियो भने मात्र राष्ट्रियता प्रतिको बुझाईमा विशिष्टता कायम हुनसक्छ।परादेशीय नागरिक र भूगोलभित्रकानागरिकहरूको नागरिकता फरकफरक हुनसक्छ तथा राष्ट्रियता समान हुनसक्छ।  यस अर्थमा नागरिकताको प्रसङ्गमा  पृथकीकरण र राष्ट्रियताको प्रसङ्गमा विविधिकरण हुनसक्छ। परादेशीय (Diasporic) राष्ट्रियताः आन्तरिक जनसङ्ख्या सन्तुलन एवम् सामाजिक तथा सांस्कृतिक विविधिकरणका लागि सन् १९९० मा अमेरिकाले सुरू गरेको DV Lottery Program (विविधता अनुज्ञापत्र चिठ्ठा कार्यक्रम) तथा अन्य अमेरिकी मुलुकहरू, युरोपियन र जनसङ्ख्या सन्तुलनका लागि आप्रवासन विधि वा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका लागि विभिन्न मुलुकले Green Card, PR आदिजस्ता परिचय प्रमाणपत्र प्रदान गर्ने भिषा प्राप्त गरेर नागरिकहरू विदेशिएका छन्। यसरी गएका नेपालीहरूको शैक्षिक, बौद्धिक तथा शारीरिक क्षमताका आधारमा श्रम तथा रोजगारमा संलग्न भएका पाइन्छन्। प्रवासनका क्रममा अधिकांश नेपालीहरू श्रमदाताका रूपमा विदेशिएका छन् जसमध्ये नेपाल सरकारको श्रम स्वीकृति लिएर वा छिमेकी मुलुकको हकमा परम्परागत रूपमा कामका लागि अस्थायीरूपमा विदेशिने पौरख श्रमदाता एकाथरि छन् भने अर्काथरि नेपालमा प्राविधिक अध्ययन पुरा गरी वा उच्च शिक्षा प्राप्त गरी विदेशका लागि दीर्घकालीन बसोबासका लागि गएका बौद्धिक श्रमदाता छन्।  त्यसैगरी शिक्षा मन्त्रालयबाट अध्ययनका लागि No Objection Certificate (NOC) लिएर समुद्रपार वा तेस्रो मुलुक गएका साथै भारतीय शैक्षिक प्रतिष्ठानमा अध्ययनका लागि गएका अध्ययनकर्ताका रूपमा गएका विद्यार्थीहरू पनि छन्। विदेसिने नागरिककै कुरा गर्दा विदेशी सेना वा प्रहरी वा सुरक्षा दलमा भर्ना भई उतैको नागरिकता वा नागरिकसरह मान्यता प्राप्त गरेका नागरिकहरू अथवा विभिन्न मुलुकहरू विशेष गरी तात्कालीन ब्रिटिश साम्राज्यसँग सम्झौता भई ती मुलुकहरूका सेना वा प्रहरीमा भर्ना भएका रोजगारहरू सामरिक श्रमदाताका रूपमा विदेशमा क्रियाशील छन्। यसैगरी विदेशी भूमिमा शान्ति तथा सुरक्षा कायम गर्ने हेतु शान्ति तथा सुरक्षा मिसनका लागि संयुक्त राष्ट्रसंघसँग सम्झौता भई नेपाल सरकारका तर्फबाट मिसनमा गएका सेना तथा प्रहरीहरूलाई शान्ति तथा मिसनका लागि गएका सुरक्षाकर्मीहरूका रूपमा लिन सकिन्छ। बौद्धिक रोगजगारका रूपमा सरकारी तथा गैरसरकारी क्षेत्रमा कार्यरत कर्मचारी पनि छन्। नेपाल सरकारसँग कुटनीतिक वा दौत्य सम्बन्ध कायम भएका मुलुकहरूमा राजदूत वा दूतावास वा कुटनीतिक कार्यालयहरूमा सरकारी रोजगारका लागि गएका जनशक्ति तथा तिनका आश्रित परिवारहरू छन् भने युएन् एजेन्सी, विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था वा दातृ निकायहरूमा संस्थागत रोजगारका लागि गएका जनशक्ति वा तिनका आश्रित परिवारहरू पनि छन्। नेपालको राजनीतिक इतिहासमा केही नागरिकहरू राजनैतिक शरणार्थीका रूपमा पनि प्रवासमा गएको केही उदाहरण त छ तर यो अवस्थाका परादेशीय प्रवाहनमा परेका नागरिकको सङ्ख्या अत्यन्तै न्यून छ। यी माथि उल्लेखित उपायसँगै वैधानिक वा अवैधानिक उपायका माध्यमबाट नेपालबाट विभिन्न युरोपियन तथा अमेरिकी वा अन्य कुनै तेस्रो मुलुकहरूमा धर्मपुत्र/पुत्रीका रूपमा बाहिरिने बालबालिकाको सङ्ख्या पनि उल्लेखनीय नै छ। मानव समुदायको प्रवाहनसँगै प्रवाहित हुने अर्को पक्ष भनेको जातीय, भाषिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक विविधता नै हो। यस्ता विविधताले वैश्विक भूगोलको कुनाकुनामा आप्रवासित नागरिकको राष्ट्रियताको विविधता झल्काउँछ। यही विविधताले बहुल राष्ट्रियता र बहुराष्ट्रिय अवधारणाको प्रतिविम्बित गर्छ। यसर्थ राष्ट्रियता कुनै भूगोलको सीमाभित्र बन्धित हुँदैन भन्ने कुरा पुष्टि हुन्छ। कुनै खास मुलुकभित्र रहँदा राष्ट्रियता बहुल जातीय, बहुल साँस्कृतिक वा बहुल धार्मिकतासँगजोडिएको हुन्छ अनि भूगोलको सीमाबाहिर रहँदा भने राष्ट्रियताको पहिचान भनेको भौगोलिक सिमाबद्ध देशसँग सम्बन्धित हुन्छ। देश भनेको भौगोलिक र राजनैतिक सीमाभित्र बाँधिएको भूगोल हो भने, राष्ट्र भनेको विश्वभर फैलिनसक्ने र चलायमान हुन सक्ने नागरिकभित्र भएको तथा उसले अंगालेको वा स्वीकार गरेको भावनात्मक तथासंवेगात्मक पहिचानको कुरा हो। यही पक्ष परादेशीय मानवहरूमा पनि लागू हुन्छ। हालका लागि ऊ कुनै खास भौगोलिक वा राजनैतिक सीमाभित्रको स्थायी वा अस्थायी वासिन्दा हुनसक्छ तर ऊभित्रको राष्ट्रियता भनेको भावनात्मक वा संवेगात्मकरूपमा चित्रित भएको पहिचान हो। अहिलेको वैश्विक परिदृष्य हेर्दा पहिलो विश्व भनेर मानिएका भौगोलिक देशहरूमा धेरै भूगोलको परादेशीय राष्ट्रियताको विविधता पाइन्छ। नेपालकै मूल राष्ट्रियताको सन्दर्भको कुरा गर्ने हो भने पनि नेपाली मूलका नागरिकहरू नेपालभित्र भन्दा बाहिर धेरै छन् भन्ने विवरण छ। यसमा पनि कसलाई नेपाली मूल मान्ने कसलाई नमान्ने भन्ने वहस चलिरहन्छ। नेपालीभाषीको कुरा गर्दा नेपाली मूलबासीहरूको प्रवाह भारत, भुटान, थाइल्याण्ड, म्यान्मारलगायतका मुलुकमा कुनै न कुनै हिसावले भएको पाइन्छ। त्यस्ता नागरिकहरूअधिकांश पुस्तौंदेखि नै बसोबास गरिरहेका हुनाले हालका लागि परादेशीय नागरिक भनेर भन्न सकिने कुनै तर्कहरू छैन, उनीहरू परादेशीय मूलवासी हुन्। यद्यपि कुनै न कुनै पक्षबाट नेपाली भूगोल, संस्कृति, धर्म र परम्परासँग भावनात्मक र संवेगात्मक सम्बन्ध छ भन्न भने सकिन्छ। जसका लागि भावनात्मक सम्बन्ध सेतुको काम गरिरहेको पक्ष भनेको नेपाली मूल भाषा नै हो। सांस्कृतिक चलायमानता, विश्वव्यापीकरणर विविधिकरणः अहिले सूचना, सञ्चार, प्राविधिक विज्ञानका कारण सिङ्गो विशालकाय विश्व एउटा सानो ग्रामबस्तीका रूपमा परिणत भैसकेको छ। भूगोल भनेको स्थितवस्तु भएका कारण सापेक्षित रूपमा न यो खुम्चन्छ न त यसमा फैलावट नै आउँछ। विश्वभूगोलका मानव जातिहरू सङ्ख्याका आधारले खुम्चने वा फैलने अवश्य हुन सक्छ तर मानवीय स्वभाव तथा नागरिक स्वतन्त्रताका कारणले चलायमानतामा मानव जाति खुम्चन चाहँदैन, आफ्नो जातिविस्तारमा फैलन चाहन्छ। मानव जातिको फैलावट भनेको उसको र उसका आश्रितको भौतिक चलायमानता मात्रै होइन। मानव जातिसँगसँगै ऊभित्र रहेको दर्शन, मान्यता र सिद्धान्तहरू पनि चलायमान हुन्छन्। अहिलेको विश्वव्यापी जनसङ्ख्या चलायमानतका कारण पूर्वीय, पाश्चात्य, उत्तरी र दक्षिणी भूगोलका विविध सभ्यता तथा दर्शनहरू चाहेर वा नचाहेर पनि विश्वव्यापीकरण भइरहेका छन्। कुनै निश्चित भूगोलभित्र साँस्कृतिक विविधिकरणका कारण मानव सभ्यता तथा दर्शनमा सुन्दरता र निखारता आएको छ। हिन्दूहरूको दीपावली दशैंले पश्चिमा मुलुकहरूमा जसरी रोमाञ्चकता प्रदान गरेको छ उसरी नैबौद्ध दर्शनको शान्ति सङ्घायनले विश्वव्यापकता पाएको छ। इशाईहरूको क्रिसमस र इस्लामिकहरूको चाँद दर्शन अब तततत् धार्मिक दर्शन र समुदायको मात्र सम्पत्ति रहेन। यी चाड पर्व, संस्कृति तथा परम्पराहरू त बिस्तारै सारा मानवजातिको साझा सम्पत्ति बनिरहेका छन्।