चीनको वुहानबाट गत पुसमा सुरू भएको कोभिड-१९ को महामारीले सारा विश्वलाई आक्रान्त पारेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, यो आलेख तयार पार्दा बुधबार मध्यान्हसम्म झण्डै साढे १४ लाख मानिस यसबाट संक्रमित भएका छ्न् भने ८३ हजार भन्दा बढीले ज्यान गुमाएका छन्। यसका अतिरिक्त ३ लाख भन्दा बढी संक्रमितको सफल उपचार पनि भइसकेको छ। संसारकै शक्तिशाली मुलुकलाई समेत कोरोनाले यतिबेला आच्छु आच्छु पारेको छ। संसारकै धनी विल गेट्सले केही समय अघि यदि कोरोनाको महामारी अफ्रिका भित्रिए १ करोडसम्म मानिसको ज्यान जान सक्ने भन्दै सचेत गराइसकेका छन्। नेपालको सन्दर्भमा हालसम्म ९ जना मात्र संक्रमित भेटिएका छन्। यद्यपी दोस्रो चरणमा प्रवेश गरेको कोरोनाले विस्तारै महामारीको रूप लिँदैन भन्ने कुनै भरपर्दो आधार छैन। हालसम्म उपचारको उपाय फेला नपरेको कोरोनाको संक्रमण एकबाट अर्को व्यक्तिमा द्रूत गतिमा फैलिइरहेको छ। चर्चित पुस्तक गन, र्जम्स र स्टिलका लेखक जारिद ड्यामोण्डले भने जस्तै यो एक भीड रोग (क्राउड डिजीज) हो। त्यसैले यो रोगको उत्तम उपचार नै अनावश्यक मानव संसर्गमा नियन्त्रण र नियमित व्यक्तिगत सरसफाई हो। यसको रोकथामका लागि भनेर अहिले विश्वभरिनै मानिसको आवागमन र जमघटमा नियन्त्रण गरिएको छ। नेपालसहित विश्वका अधिकांश देशहरू एकान्तबास (लक डाउन)मा छन्। संसारभरिका करिब ३ अर्ब मानिस आ(आफ्नो घरमै बस्नु परेकोले विश्वका आर्थिक गतिविधि पनि नराम्ररी प्रभावित भएको छ। संसारका एक अर्ब पचास करोड भन्दा बढी विद्यार्थीको पढाई अवरूद्ध छ। पच्चिस करोड मानिसले रोजगारी गुमाउने सम्भावना छ। कोभिड-१९ बाट प्रभावित विश्व अर्थव्यवस्थालाई पुनः लयमा फर्काउन ७ ट्रिलीयन डलर भन्दा बढी खर्च हुनसक्ने अनुमान छ। एसियाली विकास बैंकको एक अध्ययनले नेपाललाई ३२२ मिलीयन अमेरिकी डलरसम्मको क्षति हुनसक्ने अनुमान गरेको छ। २९ मिलीयन डलर पर्यटन राजश्वबाट गुम्ने आँकलन गरेको छ। एडीबीले सन् २०२० मा नेपालको आर्थिक बृद्धिदर ५.३% मात्र हुने अनुमान गरेकोछ। जुन गत आर्थिक वर्षको भन्दा झण्डै २% ले कमी हो। दोस्रो विश्वयुद्वपछि संसारले सामना गर्नुपरेको सबैभन्दा ठूलो समस्याको रूपमा देखा परेको कोभिड-१९ सरूवा रोगको महामारीले कुन रूप लिने हो यो अहिले नै आँकलन गर्न गाह्रो हुन्छ। तर, विगतका केही ठूला महामारीले ल्याएको राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक र वातावरणीय परिवर्तनलाई हेर्ने हो भने कोभिड-१९ पछिको विश्व परिस्थिति पनि अहिलेको भन्दा पक्कै फरक हुने अनुमान गर्न सकिन्छ। सन् १५५ देखि झण्डै पन्ध्र वर्षसम्म चलेको एन्टोनी प्लेग रोमन साम्राज्यको विखण्डनको कारक बनेको थियो। १४औं शताब्दीमा आएको ‘कालो मृत्यु’ नाम दिइएको अर्को प्लेगको महामारीपछि जलवायु परिवर्तनले यूरोपमा सानो हिमयुग (लिटिल आईस एज) ल्याएको मानिन्छ। मानव सभ्यताको विकास क्रममा मानिसले समय समयमा यस्ता सरूवा रोगको महामारीको सामना गर्दै आएको पाईन्छ। इतिहासका विभिन्न कालखण्ड्मा बिफर, पेल्ग, दादुरा, रेबिज, फ्लू, हैंजा आदि जस्ता सरूवा रोगको महामारीले मेक्सिकोदेखि मलेसिया, इन्डीया, इङल्याण्ड, अमेरिका, अर्जेटिना, कंगोm कम्बोडिया, ईराकm इटाली र चीनदेखि ग्रीससम्मलाई आक्रान्त पारेको देखिन्छ। हालसम्म यस्ता महामारीले विश्वको कुनै सभ्यता, शताब्दी, साम्राज्य र समाजलाई छोडेका छैन। मानव समाजको विकास प्रकिृयाको इतिहास हेर्दा घुमन्ते र शिकारी जीवनशैली त्यागेर मानव कृषि युगमा प्रवेश गरेदेखि हालसम्मका अधिकांश महामारी फैलाउने जीवाणु या विषाणुको उध्दगम् स्रोत पाल्तु या जंगली जनावर भएको तथ्यहरुले पुष्टि गरेको छ। चर्चित लेखक जारिद ड्यामोण्ड यस्ता महामारीहरु मानवलाई आफ्ना ‘घरपालुवा जनावरबाट प्राप्त घातक उपहार’को संज्ञा दिन्छन्। मानिसको सबैभन्दा पहिलो पाल्तु जनावर कुकुर, जसलाई १० हजार वर्ष पहिले दक्षिण-पश्चिम-एशिया र चीनबाट पालन गर्न सुरू भएको मानिन्छ। त्यसैबाट मानव समाजले रेविज उपहार पायो जसको वर्णन अर्थव वेदमासमेत पाइन्छ। अन्दाजी ८ हजार वर्ष अगाडि चीनबाट पाल्न सुरू गरिएको प्रिय र उपयोगी जनावर सुँगुरबाट प्राप्त अर्को ठूलो अप्रिय उपहार होः स्पानिस इनफ्यूएन्जा। जसलाई आजभन्दा १ सय २ वर्ष (सन् १९१८) पहिले १० करोडसम्म मानिसको मृत्युको कारकको रुपमा लिइन्छ।

विभिन्न अध्ययनका अनुसार, मानिसमा हुने संक्रामक रोगको ६५५ जनावरबाट उत्पन्न हुन्छ र जनावरजन्य (जुनोटिक) संक्रामक रोगको ७१% जंगली जनावरसँग सम्बन्धित पाईन्छ।

उदाहरणका लागि एचआइभि/एड्सको संक्रमण गुरिल्ला/चिम्पान्जीमा उत्पन्न भाईरसबाट,एभियनफ्लूको महामारी जंगली जल-पंक्षीबाट र जंगलमा हुने टिक्स्‌बाट सुँगुर हुँदै स्वाइनफ्लूको महामारी भएको पाईन्छ। त्यस्तै मेर्स उँटबाट, सार्स माहामारी, भाइरस फल खाने एक किसिमको चमेरोबाट नीर बिरालो प्रजाति (सिभेट्स क्याट) मार्फत मानिसमा पुग्यो भने चमेरोबाटै इबोलाको महामारी फैलिएको पाइन्छ। हाल विश्वलाई नै त्रस्त बनाइरहेको कोभिड-१९ को स्रोत पनि चमेरोमा पाइने उच्च ताप सहन क्षमता भएको भाइरस सालक या सर्पमार्फत मानिसमा सरेको हुनसक्ने आशंका गरिएको छ। आजको २१औं शताब्दीको मानव समाजसँग पर्याप्त स्रोत, साधन, ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिहरू उपलब्ध भए पनि स्वाद र सौंखको कारण विभिन्न जंगली र घरपालुवा जनावरहरू पालन र उपभोग गर्दा समय समयमा मानव समुदायले विभिन्न महामारीको सामना गरिरहनुपरेको छ। गम्भीर हुनुपर्ने त के छ भने यस्ता संक्रमित रोगको प्रकोप अझ बढ्ने मात्रै होईन नयाँ नयाँ अझ डरलाग्दा र छिटोछिटो फैलिनसक्ने भाइरस पनि देखा पर्दैछ्न्। वैज्ञानिकका अनुसार, हालसम्म हामीलाई वन्यजन्तु भाइरसको केवल १५ को बारेमा मात्र ज्ञान छ। त्यसैले जे जस्तो उद्देश्यले वन्यजन्तुको पालन, बेचबिखन, ओसारपसार, उपभोग गर्नु या संसर्गमा आउनु भनेको अपरिचीत रोगहरुले भरिएको प्यान्डोराको बाकस खोल्नु जस्तै हो। जुन अहिले कोभिड-१९ को महामारीले देखाईरहेको छ। घातक सरूवा रोगको महामारीको आपतकालिन समयमा संक्रमितलाई बचाउनु र संक्रमण फैलिन नदिनु नै पहिलो र सबैभन्दा महत्वपूर्ण कार्य हुन्छ। तत्काललाई कोभिड-१९ रोगीको उपचार र रोगको रोकथाममा केन्द्रित हुनु स्वभाविक भएपनि दीर्घकालमा यो र यस्ता खाले रोगबाट मानव जीवनको रक्षा गर्न यस्ता रोगका मूल कारण र स्रोतहरुको बारेमा विशेष ध्यान दिनु बढी आवश्यक देखिन्छ। पशु, मानव र पारिस्थितिक प्रणाली या प्रकृतिको स्वास्थ्य एक आपसमा बलियोसँग जोडिएको सास्वत् सत्यलाई हामी सबैले बुझ्नु जरूरी छ। न्यु(योर्कस्थित ईको स्वास्थ्य गठबन्धन भन्ने संस्थाको विश्लेशण अनुसार, संसारमा नयाँ र सम्भावित जनावरजन्य (जुनोटिक) संक्रामक रोगको ३३%- ५०% भन्दा बढी प्रकोप वन फडानीसँग जोडिएको छ। जनावरजन्य रोगको महामारीबारेको प्रख्यात पुस्तक 'स्पिलवोभर'का लेखक डेभिड क्वामिनका विचारमा देखिने र नदेखिने असंख्य जैविक विविधताले भरिएको जंगल फडानी गर्नु भनेको पुराना घर भत्काएर आकासमा धुलो उडाए जस्तै भाइरसहरुलाई वातावरणमा फैलाउनु जस्तै हो। जंगली जनावर जस्ता आफ्नो प्राकृतिक होस्टका लागि भाइरस कुनै समस्या हुँदैन। तर, जब तिनीहरू मानव जस्ता नयाँ होस्टमा पुग्दछन् त्यो मानवका लागि ज्यादै घातक हुन्छ र फलस्वरुप हजारौं होईन लाखौं लाख मानिस मृत्युको शिकार बन्दछन्। जलवायु परिवर्तन, बाक्लो मानव वसोबास (हाई डेन्सिटी लिभीङ) र मानिस तथा विभिन्न सरसामानको द्रुत आवागमन र ओसारपसारले विभिन्न सरूवा रोगको प्रकोप बढाउन अझ मद्दत पुर्याएको देखिन्छ। विचार गरौं, हाम्रो संसार कति अन्तरजडित र असुरक्षीत रहेछ, केही व्यक्तिको खानापिनको रोजाई र अन्धविश्वासले गुफामा रहने चमेरोमा पाइने भाइरस मानिसमा सर्दा जंगलको डढेलो जस्तो केही महिनामा नै विश्वव्यापी महामारीको सिर्जना गर्न सक्ने रहेछ। त्यसैले यहाँ १५औं शताब्दीका डच दार्शनिक ईरास्समसको ‘उपचार भन्दा रोकथाम अझ राम्रो’ भन्ने प्रख्यात भनाई स्मरण गर्नु समसामयिक हुन्छ। हजारौं वर्षदेखि विभिन्न महामारीले लाखौं प्रियजनको मृत्यु र खर्बौ आर्थिक क्षति व्यहोर्नु परे पनि मानव समुदायले हालसम्म केही खोपको आविष्कार बाहेक यस्ता महामारीबाट बच्न र बचाउन खास ठोस शिक्षा सिकेको जस्तो लाग्दैन। समस्याको तात्कालिन नियन्त्रणमा विभिन्न कोशिस भएपनि, समस्याको दीर्घकालिन समाधानका लागि भने गम्भीर पहल भएको पाइदैन। उदाहरणका लागि यदि चीनले २००३ को सार्स महामारीको समयमा बन्द गरेको जंगली जनावरको बेचबिखन र ओसारपसारलाई निरन्तरता दिइरहेको भए उस्तै प्रकृतिको हालको कोभिड-१९ महामारीको समस्या आउने थिएन कि? वैज्ञानिकले वर्षौ अगाडिदेखि दिँदै आएको डरलाग्दो भाइरसबाट हुन सक्ने महामारीको चेतावनी सरकारी अधिकारीले समयमै अलि गम्भीरतापूर्वक लिएको भए कोभिड-१९ को महामारीबाट धेरै ज्यान बचाउन सकिन्थ्यो कि? अनुभव र अध्ययनबाटके देखाउँछ भने, बन जंगलको जथाभावी विनास रोक्न जनावर विषेश गरेर जंगली जनावरको मासुको उपभोग तथा ओसारपसारमा नियन्त्रण गर्न र खुला र व्यवस्थित शहरको विकास गर्न सके विभिन्न किसिमका सरूवा रोगको महामारीबाट मानव समुदायलाई सजिलै बचाउन सकिने देखिन्छ। तर, हालको मानव समाजमा प्रकृतिमाथिको जित नै मानवको हीत भन्ने सोच हाबी भएको पाइन्छ। मानव जीवनशैली अझ बढी अप्राकृतिक हुँदै गएको देखिन्छ। आफू प्रकृतिको एउटा अंश मात्र हो भन्ने वास्तविकतालाई भुलेर आजको मानव आफ्नै धुनमा पृथ्वीको अधिकांश क्षेत्रको सबैजसो स्रोतको अन्धाघुन्ध दोहनमा ब्यस्त छ। संसारभरि नै मानव समुदाय र प्रकृतिको दीर्घकालीन हित भन्दा अल्पकालीन राजनीतिक र आर्थिक स्वार्थले प्राथमिकता पाउनु नै हाल विश्वमा हुने यस्ता महामारी लगायत अधिकांश अन्य समस्याको मुल कारण हो भन्नु अतिसयोक्ति नहोला। कोभिड(१९ ले मानव शक्तिलाई चुनौति दिएको छ र सभ्यताको जगलाई नै हल्लाई दिएको छ। स्वस्थ्य प्रकृतिमा मात्र मानव स्वस्थ रहन सक्छ, स्वस्थ्य मानवले मात्र सभ्य र संमृद्ध समाज निर्माण गर्न सक्छ भन्ने कुरा सबैले बुझ्नु अपरिहार्य छ। मानव र प्रकृतिको स्वस्थ सम्बन्धबाट मात्र स्वस्थ्य, सभ्य र संबृद्ध समाजको निरन्तरता सम्बभ छ। त्यसैले मानव जाति र सभ्यताको निरन्तर प्रगतिका लागि प्रकृतिमाथिको हालको मानव सोच र व्यवहारमा परिवर्तन हुनु जरूरी छ। हालको विश्वमा नीति निर्माणमा विज्ञान, विज्ञ र बिद्धानहरु भन्दा अर्थ र ब्यापारले समग्र, सन्तुलित र दिगो विकास भन्दा आर्थिक र भौतिक विकासले बढी प्राथमिकता पाउने परिपाटीलाई जतिसक्यो चाँढो बदल्न आवश्यक छ। तर, यदि समयमै हामीले प्रकृतिप्रतिको दृष्टिकोण र ब्यबहार र हाम्रा विकासका तौरतरिकाहरूमा ब्यापक पुर्नविचार नगर्ने हो भने प्रकृतिको विनास र जलबायू परिबर्तनका कारण श्रृजीत अझ भयानक कहरहरु भोग्नका लागि पनि हामी तयार रहनुपर्छ। कोभिड-१९ ले दिन खोजेको व्युँझाउने सन्देश (वेक अप कल) या पूर्व चेतावनी (अर्लि वार्निर्ङ)लाई हल्का रूपमा नलिऔं।

जसरी संसारमा हामीले कोरोना भाइरसलाई महामारी बनायौं, त्यसैगरि विभिन्न देशहरुमा मानिसहरू कोभिड-१९को विमारले होइन विमार सरकारका अकर्मण्यताका कारण मर्दैछ्न्।

वैज्ञानिक र विज्ञले कोभिड-१९ जस्ता भाइरसको महामारी हुन सक्ने कुरा दशकौं अगाडिदेखि भन्दै र लेख्दै आएक थिए। तर, समस्या आउन नदिनु नै समस्याको सबै भन्दा सही ब्यवस्थापन हो भन्ने सुझ सरकार र सत्तासिनहरुमा आउँँन सकेन। त्यसैले मानव र प्रकृतिको स्वस्थताको लागि स्वस्थ्य सरकार र जनसेवामा सर्मपित स्वस्थ्य नेतृत्वको अपरिहार्यता हुन्छ भन्ने पनि सबैले सदैव हेक्का राखौं। (लेखक प्रभु बुढाथोकी राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्व सदस्य हुन्)