मानव समाज, संस्कृति र सभ्यता प्रकृति तथा मानव जातिका बिच निरन्तर चलिरहने अन्तरसम्बन्ध र अन्तरसंघर्षका उपज हुन्। पूर्वीय सभ्यताको दृष्टिकोणबाट प्रभावित हाम्रो समाज र संस्कृतिले सदैव जिव, जगत र जीवनको अन्तरसम्बन्ध र सहअस्थित्वलाई स्वीकारेको पाईन्छ। मानिस आफूलाई प्रकृतिको एक अंश हो भन्ने ठान्छ। त्यसैले होला अन्य समाजभन्दा पूर्वीय समाज प्रकृति, प्राकृतिक स्रोत र अन्य जीवजन्तुको उपयोगमा धेरै हदसम्म संयमित र अहिंस्रक देखिन्छन्। रक्षीत प्रकृतिबाट मात्र हाम्रो रक्षा हुन्छ भन्ने वैदिक मान्यता छ। त्यस्तै मानव जीवन धेरै हदसम्म जमिन, जंगल जीवजन्तु र जलको वरिपरि घुमेको हुन्छ भन्ने बुझाई छ। वैदिक शास्त्रमा मानव जीवनको उत्तरार्धमा प्रकृतिसँग एकाकार हुन वानप्रस्थ आवश्यक ठानिन्छ। अठारौं शताब्दिका प्रसिद्ध अमेरिकन प्रकृतिप्रेमी जोन मिउर पनि भन्ने गर्थेः जंगलमा गएपछि म मेरो ‘मन’ गुमाउँछु र मेरो ‘आत्मा’ प्राप्त गर्छु। वन जंगलमा विभिन्न रोगको निदान गर्न सक्ने उपचारात्मक गुणहरू हुन्छ्न् भन्ने कुरा त वैज्ञानिक अध्ययनबाट पनि प्रमाणित भइसकेको छ। त्यसैले होला जापान, कोरिया, अमेरिका, क्यानडा र युरोपका डेनमार्क आदि जस्ता विकसीत मुलुकमा रक्तचाप, एलर्जी, तनाब, डिप्रेसन, श्वासप्रस्वास जस्ता समस्याको उपचारका लागि वनजंगलमा घुमाउन लैजाने, वन शिविरमा राख्ने चलन बढ्दो छ। जापानमा यस कार्यलाई 'सिनरीन याकुु' (वन स्नान) भनिन्छ। नेपाल प्राचीन कालदेखि नै वनजंगल, जडीबुटी र पबित्र देवभूमिको रुपमा सु-परिचीत छ। नेपाली समाजको संस्कृती र संस्कारहरुमा प्रकृतीका विभिन्न पह्लुहरु जस्तै बनजंगल, जनावर, बोटविरुवा, पाहाड, हिमाल, नदीनाला, ताल तलैया, हरिया फाटँहरु आदिको गहिरो प्रभाव देखिन्छ। जसरी बिहानीको घामको किरणले शीतलाई विलीन पार्छ त्यस्तै मानिसको सबै पाप हिमालको एक दर्शनले नास हुन्छ भन्ने पौराणिक भनाई छ। त्यसैले होला हाम्रो समाजले परापूर्वकालदेखि नै प्रकृति र प्राकृतिक स्रोतको सम्मान, संरक्षण र सदुपयोगमा विशेष महत्व दिएको। नेपाली समाजले आर्थिक स्रोतको रुपमा मात्र नभई सांस्कृतिक, धार्मिक र आध्यात्मिक सम्पदाको रुपमा पनि वनजंगल, बोटबृक्ष, नदीनाला, पहाडहरुलाई उचित संरक्षण गर्दै आएको छ। विकास र विज्ञानको प्रगतिसँगै मानव-प्रकृतिको अन्तरसम्बन्धका उद्धेश्यहरू र संरक्षणका विधिहरुमा फरक पर्नु स्वाभाविक भए पनि मानव-प्रकृतिको अन्तर सम्बन्धका आधारभूत र मौलिक तत्वहरु सदैब उस्तै हुन्छ्न्। त्यसैले होला नेपाली समाज प्रकृति संरक्षणमा सदैव सकारात्मक रहेको पाईन्छ। जसको फलस्वरुप आज नेपाल प्रकृति संरक्षणमा विश्वमा नै अग्रस्थानमा रहेको छ। सन् १९७० को मध्यदेखि आधुनिक संरक्षण परिपाटी अंगालेको नेपालले हालसम्म २० वटा संरक्षित क्षेत्रहरु स्थापना गरिसकेको छ। देशको कुल भू–भागको २३५ भन्दा बढी क्षेत्रफल ओगटेका यी संरक्षित क्षेत्रहरुले विश्वमै संकटापन्न अवस्थामा रहेका बाघ, गैंडा, हात्ती जस्ता वन्यजन्तुहरू जोगाउन र सगरमाथा जस्ता संसारकै अग्लो हिमशिखर र संसारकै गहिरो कालीगण्डकी घाँटी जस्ता अद्वितीय भू(स्थलको संरक्षण गर्न सफल भएका छन्। यी संरक्षित क्षेत्रहरू नेपाल आउने ५०५ भन्दा बढी पर्यटकको आर्कषणको केन्द्र बनेका छ्न्। बढ्दो वन विनासका कारण 'हरिया टापुु' जस्ता भएका हाम्रा संरक्षित क्षेत्रहरू विभिन्न बोट बिरूवा र जीवजन्तुहरूको अन्तिम आश्रयस्थल र प्रमुख ‘कार्वन संचित’ क्षेत्र हुन पुगेका छ्न्।

एक विज्ञका अनुसार हाम्रो वनजंगलले सञ्चित गरेको ११५७.३७ मिलीयन टन कार्वनको करिब ३०% (३४४.२० मिलीयन टन) कार्वन संरक्षित क्षेत्रहरूमा मात्र संचित छ। यदि १० डलर प्रति टन मात्र मूल्य राख्यो भने पनि संरक्षित क्षेत्रहरूमा सञ्चित कार्वनको मूल्य झण्डै रू ४ खर्ब बराबर हुन आउँछ। जुन दिगो विकास लक्ष्य प्राप्त गर्न लाग्ने वार्षिक बजेटको करिब २५५ जति हो।

प्रकृति आफैंमा अथाह र रहस्यमय छ। संसारमा प्रत्येक वर्ष नयाँ बोटबिरुवा र जीवजन्तुका प्रजातिहरू पत्ता लाग्ने क्रम जारी छ। गत वर्ष मात्र नेपालमा एक दुर्लभ चरा प्रजाति, एक माउसुली र नेपालमा मात्र पाईने दुई वटा सुनाखरी प्रजाति पत्ता लागेको समाचार प्रकाशित भएको थियो। त्यस्तै २००९ मा ३५३ नयाँ प्रजातीहरू पूर्वी हिमाली क्षेत्रमा पत्ता लागेको रिपोर्ट सार्वजनिक भएको थियो, जसमध्ये ९४ वटा या २७५ जति प्रजातिहरू नेपालका थिए। नेपाल जस्तो देश जहाँ जैविक विविधताको सर्वेक्षण पर्याप्त मात्रामा भएको छैन, प्राकृतिक क्षेत्रहरूको जान अञ्जानको क्षतिबाट हाम्रा अमूल्य प्राकृतिक श्रोतको पहिचान र हामीलाई तिनीको महत्वको ज्ञान हुनु भन्दा अघि नै नष्ट हुन सक्छन्। यसबाट हाम्रा भावी पुस्ताको अनुसन्धान, आविष्कार र आर्थिक अवसरहरूको संकुचन हुन सक्छ। प्रकृति संरक्षणको महत्वलाई अझ बढी उजागर गर्न यहाँ प्रकृतिबाट प्रेरित भएर मानिसले कसरी उपयोगी आविष्कारहरू गर्छ भन्ने केही उदाहरणहरू उल्लेख गर्नु उपयुक्त होला। बुलेट ट्रेनको ईन्जिनको थुतुनो किङफिशर चराको चुच्चोबाट अनुकरण गरिएको भनिन्छ। फ्रान्सको विश्व प्रसिद्ध आइफील टावरको डिजाइन उभिएको जिराफबाट लिईएको भनाई छ। लामखुट्टेको सुँडबाट प्रेरणा लिई जाँच गर्न रगत निकाल्ने सियोको परिमार्जन गरिएको हो। त्यस्तै भर्खर एक चरा प्रेमीले माकुरोको जालोबाट प्रेरित भएर चराहरु नठोकिने विशेष किसिमको सिसाको डिजाइन गर्न मद्दत गरेका छ्न्। प्रकृति संरक्षणको आवश्यकता र वैज्ञानिक अनुसन्धान तथा आविष्कारहरूको अन्तरसम्बन्ध र महत्व कति रहेछ भन्ने कुरा यी केही उदाहरणबाट प्रष्ट हुन्छ। अतः हाम्रो प्रगति र सम्बृद्धि प्रकृतिको संरक्षणमा निहीत छ न कि विनाशले हुन्छ भन्ने बुझ्नु जरूरि छ। त्यसैले आज विश्वभरिनै प्रकृति संरक्षणका नीति र कार्यक्रमहरू सावधानीको सिद्धान्त (प्रिकस्नरी सिद्धान्त), अन्तरपुस्ता समन्यायीकता (ईन्टरजेनेरेसनल इक्विटी), प्रकृति र जैविक विविताको मूल्य आर्थिक भन्दा मूलभूत (ईन्ट्रेन्सिक) बढि हुन्छ भन्ने जस्ता सिद्धान्त र मान्यताबाट निर्देशित हुन्छ्न्। वास्तवमा यी सिद्धान्तहरु खास नयाँ होइनन्। पृथ्वीको स्रोतहरु संयमका साथ उपयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुरा इसोपनिसदमा समेत उल्लेख भएको पाईन्छ। तर हाम्रो देशमा भने मुलुकको वातावरणीय, आर्थिक र सामाजिक दिर्घकालीन हित र सुरक्षाको लागि अति महत्वपूर्ण र संवेदनशील संरक्षित क्षेत्रहरुको केही समयदेखि सम्बृद्धि र विकासका नाममा संरक्षणका विश्वब्यापी मूल्य र मान्यताहरुको वेवास्ता गर्दै जथाभावी दोहनको कुचेष्टा हुन थालेको छ। शिवपुरी-नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जमा तीन केबलकार र रिसोर्ट प्रोजेक्टको थालनी गर्न खोज्नु, कम शुल्कमा संरक्षित क्षेत्र भित्र रिसोर्ट खोल्न दिने कोशिश गर्नु, शुक्लाफाँटा र पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जहरुमा खुला चिडियाखानाको अवधारणा १५औं योजनामा प्रस्तावित हुनुस एयरपोर्ट, प्रान्तीय राजधानी र औद्योगिक क्षेत्रहरु वन्यजन्तु कोरीडोर र जैविक विविधता संरक्षणको दृष्ट्रिकोणले महत्वपुर्ण र संवेदनशील क्षेत्रहरूमा प्रस्ताव गर्नु, भू(बनोट र वातावरणीय पक्षहरुको उचीत विचार नगरी देशका बिभीन्न भागमा जथाभाबी सडक योजनाहरु संचालन गर्नु आदि जस्ता कार्यहरुलाई केहि प्रतिनिधि कार्यहरुको रुपमा लिन सकिन्छ। यसरी संरक्षणका आधारभूत सिद्धान्त र उद्देश्यहरुलाई वेवास्ता गर्दै ऐन नियमहरु परिमार्जन गरी सिमित व्यक्तिहरुलाई असिमीत आर्थिक फाइदा दिलाउने परिवेशको निर्माण गर्न खोज्नु ज्यादै अनुत्तरदाई सोच हो भन्नु अतिसयोक्ती नहोला। यस्ता कृयाकलापहरु हाम्रो संविधानको भावना, हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धता र देशको दीर्घकालीन हितको प्रतिकुल छ्न्। वर्तमान सरकारको संरक्षण प्रतिकुल यस्ता क्रियाकलापले दिगो र सन्तुलित विकासमा विश्वास राख्ने नागरिकहरुलाई ज्यादै चिन्तीत तुलाएको छ। 'न्यातपोलु' भत्काएर 'नेपाल टावर' बनाउन खोज्ने प्रवृत्तिको सर्बत्र बिरोध हुनेछ भनि आशा गर्नु अनुचित नहोला। हामीले यो भुल्नु हुँदैन कि, वास्तवमा राज्यले संरक्षित क्षेत्रहरुलाई ‘प्रजातान्त्रिक स्थल’ को रुपमा ब्यवस्थापन गर्नुपर्छ जहाँ सबै नागरिकहरुलाई प्रकृतिको सुन्दरताको रसस्वादन गर्न र प्रकृतिमा रमाउन समान अवसर प्राप्त होस्। तर, साम्यवादमा विश्वास गर्ने दलको शक्तिशाली सरकार नै आफ्नो राजनैतिक सिद्धान्त विपरित संरक्षित क्षेत्रहरुको ‘सामाजिकीकरण’ गर्नुको सट्टा केहि व्यक्तिको फाइदाको लागि ‘ब्यापारीकरण’ को बाटोमा लाग्नु आफैंमा ठूलो बिडम्बना हो। आज सम्पूर्ण विश्व दीर्घकालीन वातावरणीय सुरक्षा र सन्तुलित विकास पथ तर्फ अग्रसर छ। तर, हामी भने स्व-विनाशकारी (सेल्फ डिस्ट्रक्टिभ) र अनुपयुक्त (आउट डेटेड) विकास मार्ग अनुसरण गर्न कोशिस गर्दैछौं। हाम्रो देशका राजनीतिक नेतृत्वले संयुक्त राज्य अमेरिकाका ३२औं राष्ट्रपति थिओडोर रोजवेल्टबाट सिक्नु राम्रो होला। किनकि, उनी प्रकृति संरक्षण, आर्थिक समृद्धि र राज्य शक्ति एकसाथ प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने राम्रो उदाहरण पेस गर्ने एक सफल राजनेता हुन्। आर्थिक समृद्धिको सपना नेपालको सुन्दर प्रकृति र अथाह हरित स्रोतहरुको उचित संरक्षण र सदुपयोगबाट मात्र सम्भव छ भन्ने कुरा दोहराई रहनु नपर्ला। प्रकृति संरक्षण र संरक्षित क्षेत्रलाई ‘समाज कल्याणकारी’ कार्यक्रमको रुपमा बुझौं न कि व्यक्तिगत सम्पति आर्जन गर्ने उद्यम। सकिन्छ हाम्रा संरक्षित क्षेत्रलाई पुस्तौं पुस्ता सम्मलाई हुने गरी जोगाऔं, नसके कम्तिमा नबिगारौं, नबेचौंस नेपाल र नेपालीको सुख र सम्बृद्धिका खातिर। अस्तुः (लेखक डा. प्रभु बुढाथोकी , पूर्व सदस्य, राष्ट्रिय योजना आयोग)