मुलुककै सबैभन्दा पुरानो लोकतान्त्रिक पार्टीको रुपमा परिचित नेपाली कांग्रेस विगत साढे दुई दशकदेखि र्दीघरोगको शिकार बनेको छ। त्यो हो, घात, प्रतिघात, अन्तर्घात र त्यसको परिणाम स्वरुप राष्ट्रिय राजनीतिमा पक्षघात।

यहि रोगको कारण कांग्रेसका सन्त नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईदेखि कैंयन गनेचुनेका नेता मात्र होइन तल्लो तहका कार्यकर्ता समेतको पटक पटक चुनावी राजनीतिको भुङ्ग्रो अनायसै पिल्सिए। त्यो पनि विरोधीको कारण होइन, आफ्नै सहकर्मी र सहधर्मीहरुको राजनीतिक अधर्मीता र अर्कमण्यताका कारण। विशेषगरी ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनले स्थापना गरेको बहुदलीय संसदीय प्रजातन्त्रिककालमा सुरु भएको यो घात, अन्तर्घातको संस्कृतिले कांग्रेसभित्र यति बलियो जरा गाड्यो कि अन्ततः त्यो कांग्रेसभन्दा बलियो गुट, उपगुटमा परिणत भयो। प्रदिप गिरि र मनमोहन भट्टराईको शब्द सापटी लिएर भन्दा त्यो गुट, उपगुटबाट गुटीका र गिरोहमा परिणत भयो। कांग्रेसले नेपाली शब्दकोषमा ‘अन्तर्घात’ पदवालीको अभयदान दियो। जसले गर्दा लोकतन्त्रका हरेक लडाईमा सँधै मियोको रुपमा रहेको कांग्रेस चुनाबको राष्ट्रिय राजनीतिमा पटक पटक पाखामा ‘पाहा’ पछारिए झैँ पछारियो। यसरी पछारिएर घाइते बेनेका हरेक नेतादेखि कार्यकर्ताको एउटै गुनासो छः गुट, उपगुटको राजनीतिको अन्त्यवीना कांग्रेस उँभो लाग्दैन। कांग्रेस उँभो नलागेसम्म मुलुकको लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाले गति लिँदैन। चाहे वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवा हुन् वा वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेल अथवा महामन्त्री शशांक कोइराला हुन् वा उपसभापति विमलेन्द्र निधिदेखि तेस्रो धारको नेताका रुपमा परिचित कृष्णप्रसाद सिटौला। सबैको लय र भाका एउटै छः कांग्रेसमा पुनर्यौवनको जिजिविषाका लागि पार्टीभित्र गुट, उपगुटको राजनीतिको अन्त्य। त्यसका लागि पार्टी संगठनभित्र विधि, विधान र नेतृत्वको जिम्मेवारी र दायित्ववोधका आधारमा होइन, उहि गुट, उपगुट र गुटीकाका आधारमा आफू र आफ्ना निकट मानिएका नेता, कार्यकर्ताको मात्रै उचित मूल्यांकन र यथोचित व्यवस्थापन। तर, व्यवहारिक रुपमा वयस्क अवस्थामा रहेको गुट, उपगुटको राजनीतिको अन्त्य कांग्रेसभित्र सम्भव छ कि यो पनि बिरालोको घाँटीमा घण्टी झुण्ड्याउने कथा जस्तै कुरा हो? छ भने कसरी? त्यो कहिलेदेखि सुरु हुन सक्ला? र त्यसको सुरुवात कसले गर्ला? जवाफ सरल र स्पष्ट छ। देशका ३७ जिल्लामा हालै सम्पन्न उपनिर्वाचन। जहाँ प्रतिनिधि सभा सदस्यका लागि कास्की क्षेत्र नम्बर २, प्रदेश सभा सदस्यका लागि भएको भक्तपुर, बाग्लुङ र दाङका तीन तथा स्थानीय तहमा धरान उपमहानगरपालिका लगायत विभिन्न वडा समेत ५२ सिटका लागि भएको निर्वाचन। विगतमा कांग्रेसभित्र सानो भन्दा सानो इकाईको चुनावमा पनि केन्द्रदेखि तल्लो तहसम्मका नेता र कार्यकर्ताबीच गुट, उपगुटका आधारमा मत र मन विभाजित हुने गर्दथ्यो। जसले गर्दा कतिपय अवस्थामा नसोचेको परिणाम कांग्रेसले व्यहोर्न बाध्य हुँदै आएको थियो। यसपटकको उपनिर्वाचनमा भने त्यो नमिठो कथाको अनायसै अन्त्य भएको पो हो कि भन्ने भान परेको छ। भलै प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभा सदस्यका उम्मेदवारहरुको चयन प्रक्रियामा कांग्रेसका पदाधिकारीसहितको बैठकमा केही विवाद र मतभेद भएको थियो। तर, अन्ततः सभापति देउवाले कास्कीमा पुराना नेता खेमराज पौडेल, भक्तपुरमा कृष्णलाल भडेल, बाग्लुङमा जीतबहादुर शेरचन र दाङमा केशब आचार्यलाई टिकट दिए। फलस्वरुपः कांग्रेसभित्र उत्पन्न विवादले कुनै चर्चा र स्थान पाउन सकेन। यसले देशभरीका कांग्रेसजनहरुमा एउटा नयाँ रक्तसंचारको प्रबाह गरायो। अझ, विस्तृतमा भन्नु पर्दा भक्तपुर, कास्की, बाग्लुङ, दाङदेखि धरान उपमहानगरपालिकाको चुनाव प्रचार प्रसारमा स्वस्फूर्त रुपमा सभापति देउवा, वरिष्ठ नेता पौडेलदेखि पार्टीका अधिकांश नेता, कार्यकर्ता कांग्रेस उम्मेदवारको पक्षमा एक स्वरले मत माग्न पुगे। विगतमा कतिपय क्षेत्रमा कांग्रेसकै उम्मेदवारहरुले पनि गुटगत आधारमा नेताहरुको साथ र समर्थन पाएको तितो अनुभव थियो। तर, यसपटक चाहे कास्कीका खेमराज पौडेल हुन् वा दाङका केशब आचार्य, भक्तपुरका कृष्णलाल भडेल हुन् वा बाग्लुङका जीतबहादुर शेरचन, उनीहरु सबैले पार्टी नेतृत्वदेखि आम कार्यकर्तासम्मको शुभकामनासँगै तन, मन र धनसहितको साथ र सहयोग पाए। उनीहरुको गुटगत नाम, थर र वतनको परिचयपत्र हरायो। उनीहरुका लागि राजनीतिमा यो भन्दा ठूलो उपलब्धी अरु के हुन सक्ला र? आफूबाहेक अरुका निम्ति पाइलो नचाल्ने नेताहरुसमेत यसपटकको चुनावमा भ्याएसम्म दिलोज्यान दिएर स्वस्फूर्त खटिए। त्यो दृश्य देख्दा लाग्दथ्यो, कांग्रेसमा पनि यस्तो एकता कसरी सम्भव छ होला र? जुन पार्टीको सभापतिलाई हराउन त्यहि पार्टीको प्रधानमन्त्रीले राष्ट्रिय संचारमाध्यमबाट १७ मिनेटको भाषण दिएका थिए। आफ्नै नेतालाई हराउनका लागि भएभरको राज्य संयन्त्रदेखि ज्ञात अज्ञात स्रोतसाधन मात्र होइन, कतिपय गनेचुनेका नेतादेखि कार्यकर्ता समेतले ‘रुखमा होइन सूर्यमा हाल, सूर्यमा नहाल्ने भए केरा र पुतलीमा भोट हाल’ भन्दै हिँडे। त्यहि पार्टीका शीर्ष नेतादेखि आम कार्यकर्ता यो उपनिर्वाचनमा एक मत र एक मनले ‘रुख बाहेक अरुमा छैन सुख’ भन्दै हिँडे। हिँजो कुनै नेता अथवा उसको नजिकको उम्मेदवारले चुनाव जित्दा दुःख मनाउ र हार्दा अघोषित रुपमा भोज खाने, खुवाउने र काखी ठोक्ने गर्दथे तिनै नेता यो उपनिर्वाचनमा एकाएक बदलिए। यो देख्दा लाग्दथ्यो, कांग्रेस कतै अरबी पौराणीक कथामा आधारित कविताको ‘फिनिक्स’ चरा त होइन? जुन गीत गाउँदा गाउँदै यति रुन्छ र रुँदा रुँदा सूर्यको रापमा जलेर भष्म खरानी हुन्छ र फेरि त्यहि खरानीबाट नयाँ जीवन पाउँछ। यो देख्दा लाग्दछ, के साँच्चिनै कांग्रेसभित्र २५ वर्षअघि सुरु भएर झांगिएको घात, अन्तर्घातको दुश्चक्र र क्रुरताको राजनीतिको अन्त्य भएकै हो? यदि हो भने समस्थ कांग्रेसजनलाई साधुवाद! चाहे कास्कीका खेमराज हुन् वा बाग्लुङका जीतबहादुर र दाङका केशबमात्र होइन, दूरदराजको एउटा वडा अध्यक्षको उम्मेदवार पनि मतगणनामा पछि पर्दा मन खिन्न पारे। भक्तपुरका कृष्णलाल भडेलदेखि धरानका तिलक राई र भरतपुर महानगरपालिका वडा नम्बर १६ का वडाध्यक्षको अग्रतामा प्रफुल्लित र पुलंकित भए समस्थ कांग्रेसजन। उनीहरुको विजयको खबरले समग्र कांग्रेसजनमा दिएको खुशीको सीमा मापन गर्न सक्ने यन्त्र सायद कांग्रेसभित्र नै भएन। कतिपयले आफूले चुनावमा जित्दा भन्दा बढि खुशी उपनिर्वाचनमा कांग्रेस उम्मेदवारले जितेको सुन्दा भए। कांग्रेस उम्मेदवार पराजित भएको खबरले आफैँ पराजित भएको भन्दा बढि दुःख मनाउ यहि कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ताले गरे। आखिर कसरी सम्भव भयो कांग्रेसमा यो असम्भवप्राय बदलाब ल्याउन? उत्तर सरल छ। यदि नेतृत्वले उपयुक्त स्थानमा उपयुक्त पात्रको सहि मूल्यांकन गरेर टिकट अथवा जिम्मेवारी बाँडफाँट गर्न सके भने त्यसले कांग्रेस मात्र होइन कुनै पनि संस्थाभित्र असन्तुष्टिको स्थान नै दिँदैन। त्यसको प्रमाण हो, कास्कीका १६ जना प्रबल दाबेदारहरुमध्ये पुराना नेता खेमराजको चयन। बाग्लुङ, दाङ र भक्तपुरमा शेरचन, आचार्य र भडेलको छनौट। उनीहरुले टिकट पाउँदै गर्दा त्यहाँ पनि विगतमा जस्तै नपाउने गुट, उपगुटका व्यक्तिको संख्या हुँदै नभएर होइन। अवश्य पनि ठूलो थियो। तर, जब कुनै पनि संस्थाभित्र जिम्मेवारीमा बसेका व्यक्तिले विधि, विधान र विवेक गुमाउँछन् त्यसले त्यो संस्थाभित्र विवादको विजारोपण गराउँदछ। विवाद र असन्तुष्टिले विग्रह र विनाश। यहि हुँदै आएको थियो विगत २५ वर्षदेखि कांग्रेसभित्र। तर, २५ वर्षको निरन्तरताको क्रमभंग उपनिर्वाचनले गरायो। अवसर पाउनेसँगै नपाउँनेले पनि चित्त बुझायो। चित्त मात्रै बुझाएन, रात दिन पार्टीको उम्मेदवारसँग कसरी हुन्छ एक भोट बढाउन लागि पर्यो। भलै कति ठाउँमा अनपेक्षित परिणाम आयो, त्यो बेग्लै कुरा हो। अर्थात, नेतृत्वले सबैलाई एकैचोटी, एक स्थानमा न्याय दिन सम्भव पनि थिएन र छैन पनि। तर, सापेक्षिक रुपमा कसैप्रति न्याय गर्र्दै गर्दा अरुले अन्याय भएको महसुस गर्न दिनु हुँदैन। तब मात्रै त्यसले कसैको पनि चित्त दुख्दैन र गुट, उपगुट, गुटीका र गिरोहको सक्रियतामा उर्जा दिन र घात, अन्र्तघातको भुंग्रोमा हावा हम्किन सक्दैन। त्यसको प्रमाण हो, यो उपनिर्वाचन। न कि गुट, उपगुटको राजनीति कुनै नेता र गुट विशेषले भाषण मात्रै गरेको भरमा अन्त्य हुने र नचाहेर फैलिने होइन। कांग्रेसको केन्द्रदेखि तल्लो तहसम्मका नेता र कार्यकर्ताले यो उपनिर्वाचनमा देखिएको भावनात्मक एकता, सदभाव र सहयोगबाट आम नेता र कार्यकर्तामा भावनात्मक एकताको सन्देश प्रवाह भएको छ। यसबाट नेतृत्वपंक्तिमा रहेका नेताहरुले आगामी दिनमा थोरै मात्रै भएपनि पाठ सिकेर त्यो गुटगत राजनीतिको भुङ्ग्रो पूर्णरुपले नष्ट पार्दै भावी पुस्ताका लागि अभयदान दिन्छन् कि, उपनिर्वाचनपछि फेरि पार्टीका विभिन्न फोरमहरुमा आफ्ना–आफ्नै ढुंङ्ग्रो लिएर गुटगत राजनीतिको भुङ्ग्रोको खरानी उडाउँन क्रियाशील हुन्छन्? त्यो हेर्न धेरै लामो समय कुर्नु पर्दैन होला।