कास्की क्षेत्र नम्बर २ मा प्रतिनिधि सभा सदस्य पदका लागि हालै सम्पन्न उपनिर्वाचनको आइतबार साँझ नतिजा सार्वजनिक हुँदा नहुँदै नेपाली कांग्रेसका प्रत्यासी खेमराज पौडेलले विजयी उम्मेदवार विद्या भट्टराईलाई पहिलो बधाई तथा शुभकामना दिए। ७४ वर्षको उमेरमा पनि एक कर्मठ युवाको जोस, जाँगर र उर्जा लिएर पहिलो पटक चुनावी राजनीतिको मैदानमा उत्रिएका पौडेल, जसलाई कास्कीमा ‘खेमराज गुरु’को नामले चिनिन्छन्, उनले पराजयलाई स्वीकार्दै आफ्नो ट्वीटरबाट व्यक्त गरेको अभिव्यक्तिले विरलै मानिसको मन नछोला। कुनै वियोगान्त उपन्यासमा लेखिएको पत्रको भाषा झल्किने गरी पौडेलले भने, ‘सम्झिदिनु एक निष्ठावान मान्छे चुनाव हारेर पनि हाँस्दै गयो, जुन प्रक्रियाका लागि अर्पित थियो मेरो जीवन। म इमान्दार रहनेछु कास्कीको म प्रत्येक मत, अनि देश/विदेशका हरेकको मायाप्रति।’ उनले थप्दै लेखे, ‘राजनीति जितें, मत जितिनँ तर, सायद मन जितेँ कि जस्तो लाग्छ। विजयी नानीलाई हृदयले बधाई- राम्रो गर्नु।’ १७ सालदेखि कांग्रेसको विशम् राजनीतिक परिस्थितिमा पनि सतिसाल जस्तै निरन्तर समर्पणभावले पार्टीमा लागेका पौडेलको सायद जीवनमा यो नै पहिलो र अन्तिम चुनावी लडाई हुन सक्दछ। तथापि उनी यहि पहिलो लडाईमा अन्तिम पटक पराजित भए। तर, यथार्थमा उनले राजनीति जिते। त्यो जितको सुरुवात उनले आफ्ना विरुद्धमा कटु शब्द प्रयोग गर्ने सत्तारुढ दलका द्वितीय अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाललाई दिएको शालिन जवाफबाटै झल्किएको थियो। विश्व राजनीतिमा मात्र होइन परापूर्वकालदेखि नै कतिपय यस्ता पात्रहरु छन् जसले चुनाव अथवा अन्य कुनै लडाई जितेर पनि राजनीति हारेका छन्। चुनावमा मत जितेर पनि जनताको मन जित्न सकेका छैनन्। बरु त्यसपछिका दिनमा तिरस्कार र घृणाको पात्र बनेका कैयन उदाहरणहरु छन्। तर, पौडेलले दाबी गरेजस्तै उनले कस्केली जनताको मात्र होइन, लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थामा विश्वास गर्ने देशभरीकै मानिसको मन जितेका छन्। यो उनको जीवनभरकै राजनीतिको उपलब्धि हो।

यदि हारेको छ भने, कस्केली जनताको विवेक, इमान, आदर्श र नैतिकताको सहि मूल्यांकन गर्न सक्ने क्षमताले हारेको छ। जसले पौडेल जस्तो निस्वार्थी र निश्कलंकित नेताको उचित मूल्यांकन गर्न सकेन र आफनो मत निश्वार्थभावले नदिएर अन्यत्रै बरालियो। राजनीतिमा सदाचारिता, पारदर्शीता र इमान्दारितालाई दण्डित गर्यो। यसका लागि कस्केली जनतालाई साधुवाद! कास्की कांग्रेसलाई धन्यवाद!

चुनावी मैदानमा उत्रिएपछि आउने परिणाम भनेको हार वा जीत बाहेक तेस्रो हुँदैन। महाभारतको लडाइमा पनि यस्तै भएको थियो कि, हारे चपरीमुनीको बास, जिते हस्तीनापुरको राज। तर, खेमराजलाई यो पराजयले न चपरीमुनीको बासमा पुर्याएको छ, न त जीतेको भए सिंहदरबारको राज नै दिलाउने थियो। त्यसले त केबल जनताको असिमित आशा, भरोसा र विश्वासको भारी बोक्ने बृद्ध भरिया बनाउन सक्ने थियो उनलाई। जसलाई यो विसम परिस्थितिमा उनले जहाँ मन लाग्यो त्यहिँ बिसाउने अथवा त्यो भारी फालेर हिँड्न सक्ने अवस्था थिएन। तर, यो पराजयले उनलाई त्यस परिस्थितिबाट आउन सक्ने अपजसको भागिदारी हुनबाट जोगायो। आखिर यति ठूलो अन्तरले किन हारे खेमराजले? कास्की २ लाई कांग्रेस इतर र भितरका मानिसहरुले ‘उत्तर कोरिया’को संज्ञा दिने गर्दछन्। त्यो उत्तर कोरियामा कांग्रेसका खेमराजको पराजय नौलो विषय होइन। तर, यो पराजयका केही कारणहरुबारे विश्लेषण नगरी यसै हारेको मात्र भन्नु पौडेलमात्र होइन, स्वयं कास्की कांग्रेस र नवनिर्वाचित जनप्रतिनिधि विद्या भट्टराईका निम्ति पनि अन्याय हुन सक्दछ। पहिलो:  निर्वाचन क्षेत्र निर्धारणमा भएको सौदावाजी केटाकेटी अवस्थामा सुनेको थिएँः कास्कीकै एउटा गाउँका दाजुभाई छुट्टिभिन्न हुने क्रममा सबै जायजेथा भागवण्डा गरिसकेपछि दाजुले भाइलाई भनेछ रेः ए भाई सबै बाँडियो, अब यो केराघारी के बाँडिरहनु? नपसाएको केरा जति तेरो, पसाएको केरा जति मेरो। नयाँ संविधान जारी भएलगत्तै गठन भएको निर्वाचन क्षेत्र निर्धारण आयोगमार्फत कास्कीको क्षेत्र निर्धारणमै गम्भीर त्रुटि भएको थियो। त्यतिबेलाको सरकार र विपक्षमा रहेका कास्की १ र २ बाट निर्वाचित सांसदबीच क्षेत्र निर्धारण गर्दा अपवित्र गठबन्धन भयो। पसाएका केरा र नपसाएका केरा बाँडेजस्तै गरी निर्वाचन क्षेत्रमा बाँडियोे। जसलाई त्यतिबेला अयोगमा रहेका सदस्य विश्वकल्याण पराजुलीले भरपुर सहयोग गरे। यदि निर्वाचन क्षेत्र निर्धारण गर्दा भूगोल, जनसंख्या र प्रशासनिक सुगमताको आधारमा अथवा ०४८ सालदेखि ०५६ सालसम्मको निर्वाचन क्षेत्र कायम भएको भए अहिले पौडेल पराजित हुँदा त्यसको अलग विश्लेषण हुन सक्ने थियो होला। तर, त्यो हुन सकेन। चुनावको अलिखित शाब्दिक अर्थ ‘धाँधली’ हो। धाँधली भन्दा मानिसले नरुचाउने भएकोले सुन्दर पदावलीका रुपमा चुनाव भनिएकोे हो। त्यो धाँधली निर्वाचन क्षेत्र निर्धारण गर्नेदेखि मतदाता सूचि तयार पार्दै मतदानदेखि परिणाम घोषणा गर्ने समयसम्म अनेक चरण र रुपमा हुने गर्दछ। त्यतिबेलाको राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रभाव पार्न सक्ने कास्कीका दुई सांसदबीच त्यहि अनहोली एलाइन्स भयो र धाँधलीको प्रारम्भ पनि। दुबैले आफ्नो क्षेत्र आफ्ना लागि अनुकूल बनाउने गरी क्षेत्र निर्धारण गरियो। यो कुनै मिथ्या आरोप होइन। तस्विर आफैँ बोल्दछ। कास्कीको भरतपोखरी एक नम्बर क्षेत्रमा नराखी दुइमा राखियो। पोखरा महानगरपालिकाका तीन वडा एक मा गाभ्ने सहमतिमा दुई नम्बर क्षेत्रमा भरतपोखरी, निर्मलपोखरी, छोरेपाटन, रामबजार, मासवारदेखि बाटुलेचौर, अर्मलासम्मको वामपन्थी मतदाताको बाहुल्यता रहेका वडाहरु दुई नम्बरी पाराले राखियो र यस क्षेत्रलाई बेलायतको नक्सा जस्तै बनाइयो। कांग्रेसको बाहुल्यता रहेका पुरानो पोखरा उपमहानगरपालिकाका वडा नम्बर १ बगर, २ विन्दुवासिनी र ३ नदीपुरको भुभाग हटाएर तीनमा पुर्याइयो। जुन जनसंख्याको वितरणका आधारमा पनि असमान छ। क्षेत्र नम्बर १ मा ९९ हजार ८४, र क्षेत्र नम्बर ३ मा ८८ हजार ७ सय १७ हुँदा क्षेत्र नम्बर २ मा जम्मा ७० हजार ६ सय ५१ जुन अहिले बढेर ७१ हजार ८ सय ७१ पुगेको छ। यो असमानताबीचको प्रतिस्पर्धा समान हुन सक्दैन। दाेस्राेः कांग्रेसको कमजोर संगठन पछिल्लो समय कांग्रेसको केन्द्रदेखि तल्लो तहसम्मका सबै संरचनाहरु या त गठन हुन सकेकै छैनन् र यदि भइहाले छन् भने त्यी संरचनाहरुको क्रियाशीलता न्यून छ। कांग्रेसभित्र यदि कोही सक्रिय छ भने त्यो चिया, चमेनागृह र सार्वजनिक स्थल तथा मिडियाबाट पार्टी नेतृत्वको विरुद्ध विषवमन गर्न र आफूबाहेक सबै खराब भन्न व्यस्त रहनेहरु सक्रिय छन्। संगठन निर्माणको आधार खोज्दै जनताका दैनिक गतिविधि तथा सुख, दुःखमा आफूलाई एकाकार बनाउने उनीहरुको स्वभाव हराइसकेको छ। हराएको चिज खोज्ने इच्छाशक्ति पनि कसैसँग छैन। जसको कारण समग्र देशभरीकै कांग्रेसको सांगठनिक संरचना भताभुंग अवस्थामा छ र कास्की पनि त्यसबाट अछुतो छैन। यसका अतिरिक्त, त्यस क्षेत्रमा १६ जना उम्मेदवार टिकटका आकांक्षीमध्ये कसैलाई पनि आफ्नो क्षेत्रमा गत निर्वाचनमा कुन वडाबाट कति मत कांग्रेसले प्रत्यक्ष तर्फ पाएको थियो र समानुपातिक तर्फ कति मतको अन्तर छ भन्नेसम्मको जानकारी राख्ने फुर्सद भएन। फलस्वरुपः टिकटका प्रमुख तीन दाबेदारहरुकै वडामा कांग्रेसको चुकुल खुस्कियो। नेकपाकी विद्या भट्टराई उनीहरुकै घर मानिने वडा नम्बर ८ भित्रै पसेर कांग्रेसको भन्दा १९ मत बढि लगिन् तर, उनीहरुलाई पत्तै भएन। यतिसम्मकी जिल्ला कार्यसमितिमा रहेका पदाधिकारीले समेत नेता र कार्यकर्ताबीच विगतको निर्वाचनमा नेकपा र कांग्रेसले पाएको समानुपातिक तर्फको मतबारे गलत सूचना प्रवाह गरे। जहाँ विघटित एमालेको २२ हजार ९ सय ६९ र माओवादीको ३ हजार ४ सय ७९ गरी कुल २६ हजार ४ सय ४८ मत रहेको थियो भने कांग्रेसको जम्मा १६ हजार ६४ मत मात्रै। भलै त्यतिबेला रविन्द्र अधिकारीले २७ हजार २ सय ७ र कांग्रेसका देवराज चालिसेले साढे ८ हजार कम अर्थात १८ हजार ६ सय ६१ मत पाएका थिए। तर, पार्टीको वास्तविक मत समानुपातिक तर्फकै थियो जहाँ करिब १० हजारको अन्तर थियो। त्यसको विश्लेषण गरी यो मतअन्तर कम गराउने तर्फ कुनै रणनीति कांग्रेसले अपनाउन सकेन। केबल यो व्यक्तिले पाए चुनाव जित्छ र उसले पाए जित्दैन भन्नेमै समय वित्यो। र परिणाम आयो, हात लाग्यो शून्य! तेस्राेः स्वार्थी र अराजनीतिक व्यक्तिको बिगबिगी कास्कीको यहि क्षेत्रबाट केन्द्रीय सदस्यमात्र होइन, संघीय संसद र प्रदेश सभामा दुई सदस्य पनि रहेका छन्। प्रदेश सभा सदस्यमा प्रत्यक्षबाट निर्वाचित विन्दु थापा र समानुपातिक तर्फबाट कुमार खड्का तथा संघीय संसद र केन्द्रीय सदस्यमा पूर्वपञ्च सूर्यबहादुर केसी र राष्ट्रिय सभामा बृन्दा रानासहित चार जना सांसद छन्। जसले त्यस क्षेत्रका जनता र पार्टीबीच सेतुको काम गर्ने अपेक्षा थियो। तर, उनीहरुले समग्र कास्की अथवा आफ्नो निर्वाचन क्षेत्रको त परै जाओस्, आफ्नै वडामा समेत जनतासँग पार्टीको सम्बन्ध कायम गर्न, गराउन सकेनन्। त्यसको प्रमाण हो, प्रदेश सभामा विजयी भएका विन्दु थापाले पाएको मत समेत भलाम, मौजा (२०) र बाटुलेचौर, अर्मला (१६) बचाउन नसक्नु। त्यतिमात्र होइन स्थानीय चुनावमा कांग्रेसका वडाध्यक्षका उम्मेदवारले पाएको मतभन्दा तीन गुणा अन्तरले अहिले पछि पर्नु। चाैथाेः फितलो निर्वाचन परिचालन निर्वाचनमा पार्टी उम्मेदवार प्रतिनिधि पात्र मात्र हो। उसको आधाभन्दा बढि काम संबन्धित जिल्ला अथवा क्षेत्रको नेतृत्वले जिम्मा लिएर कुन नेता र कार्यकर्तालाई कुन स्थानमा खटाउने? कसको भूमिका बढाउँदा कुन क्षेत्र र समुदायको मत बढि आउन सक्दछ? कुन क्षेत्रमा के त्रुटि अथवा कमजोरी भएको छ भनि दैनिक समिक्षा गरेर त्यसमा सकेसम्म सुधार ल्याउने र नभए एउटा स्थानको घाटा अर्को स्थानबाट पूर्ति गर्ने रणनीति तयार पार्ने। तर, कास्कीको चुनावमा यस प्रकारको रणनीति अपनाउन सकेको देखिएन। फलस्वरुप, कुनै समय कांग्रेसका उम्मेदवारको विजयको आधार मानिएको भरतपोखरी (३३)मा अनपेक्षित रुपमा साढे ११ सय मतले पछि पर्यो। वडा नम्बर २० मा जम्मा ५ सयको हाराहारीमा मत खुम्चियो भने, नेकपासँग बराबरीकै संख्यामा मत आउने आशा गरिएको वडा नम्बर १६ मा १८ सय मतले पछि पर्यो। कांग्रेसका जित्ने आधार स्तम्भ मानिएको चारवटा वडा मध्ये बजार क्षेत्रको ९ नम्बरमा मा ३ सय ७० मतले पछाडि पर्यो। आजको जमानामा सामाजिक सञ्जाल र मिडियाको महत्व र प्रभावबारे जति विपक्षीले बुझेर वडा वडामा पार्टी निकट पत्रकारलाई परिचालन गरी संगठित रुपमा सन्देश प्रभाव गर्यो त्यसमा कांग्रेस बेखर नै बन्यो। सामाजिक सञ्जालको प्रयोगमा कांग्रेस यति कमजोर थियो कि स्वयं उम्मेदवारको फेसबुक र ट्वीटरमा प्रचार, प्रसारको २४ दिनको समयमा मुस्किलले आधा दर्जन जानकारीमुलक सन्देश राखियो। पाँचाैंः उपनिर्वाचन कम १४औं निर्वाचनको पूर्वतयारी ज्यादा उपनिर्वाचन केन्द्रीय परिचालन समितिका संयोजक तथा महामन्त्री पूर्णबहादुर खड्काले कुनै पनि निर्वाचन क्षेत्रमा सम्बन्धित जिल्ला सभापति र उम्मेदवारले चाहेर बोलाएको नेता बाहेक केन्द्रबाट अरु नेता नजाने निर्णय गरेका थिए। तर, उनको निर्णय सायद सानेपाकै कुन्तुरमा थन्कियो! कांग्रेसका केन्द्रीय नेतादेखि आफूलाई भावी केन्द्रीय सदस्य (भाकेस)को सपनामा रम्न चाहनेसम्मले पोखरामा हाँजिरी नजनाए गयल भइन्छ कि जस्तै गरे। विभिन्न माध्यमबाट जिल्लामा आफ्ना शुभचिन्तकलाई भाषण गर्ने थलो र तालि मार्ने कार्र्यकर्ताको भिड जम्मा गर्न, गराउन लगाए। फलस्वरुप उम्मेदवारले नचाहेको र जनताले नरुचाएको अथवा नचिनेका व्यक्तिसम्म पोखरामा उम्मेदवारसँग उभिएर सेल्फी खिच्न ओइरिए। आफ्नो खाँतिरदारीका लागि त्यहाँका नेता कार्यकर्तालाई एयरपोर्टमा स्वागत गर्नदेखि होटलको व्यवस्थासँगै साँझको खानपानको व्यवस्था गराउन व्यस्त बनाए। आन्तरिक पर्यटन बृद्धि गराए।  चुनावी कोणसभामा पुगेर भाषण गर्दा पनि त्यस क्षेत्रका मतदाताको मन पेट नबुझि बोलिदिए र कतिपय ठाउँका मतदाताको भावनामा चोट पुर्याएर भड्काउने काम गरे। तर, एक मत कसरी बढ्ला भन्ने तर्फ समय दिन भ्याएनन्। यदि पोखरामा पुगेका केन्द्रीय नेता कार्यकर्ताको भिडले पोखरा जाने, आउने, त्यहाँ हिँडडुल र बासको खर्च संकलन गरी एकमुष्ठ जम्मा गरी दुहुनो गाई बेचेर टिकट लिन आउने खेमराजको हातमा हालिदिएको भए र त्यहाँका कार्यकर्तालाई आफ्नो खाँतिरदारी गर्ने समय त्यहिँ मतदाताका घरदैलोमा पुग्न दिएको भए मत परिणाममा फरक पर्न सक्ने थियो होला। तर, त्यसतर्फ कसैको ध्यान पुगेन। सबैको ध्यान पशुपतिको जात्रा सिध्राको व्यापार जस्तो हुन पुग्यो। छैटाैंः चुनावी मुद्दा उठाउन नसक्नु कांग्रेसका नेतादेखि कार्यकर्ताको भाषण सुन्यो भने लाग्छ, यो पार्टी इतिहास भएको तर, भविश्य नभएको जस्तै पो हो कि? किन भने, यसका हरेक नेताले बोल्दा ८० देखि ९० प्रतिशत उर्जा ७ सालदेखिको इतिहासको चर्चामै खचिँन्छन्। बाँकी आफ्नै वखानमा सकियो। भविश्यको चित्र विचित्रकै हुन्छ। बी.पी. कोइराला स्वयंले १२ सालतिर भनेका थिए, कुनै पनि पार्टी जिवित रहन त्यसले जनतालाई हत्केलामा खेलाउन सक्नु पर्दछ। त्यसका लागि उक्त पार्टीले जनताको ढुकढुकी बुझ्न सक्नु पर्दछ। अन्यथा त्यो पार्टी चीनको कोमिन्ताङ जस्तै विलाएर जान्छ। तर, उनै बी.पी.का अनुयायीहरुले यो कुरा स्मरण गर्न सकेका छैनन्। जनताको भावनालाई बुझेर कम्तिमा पनि ६० प्रति उर्जा उज्जल भविश्यको सपना पूरा गर्ने लक्ष्यसहितको बाटोमा खर्चिने। बाकीँ २० प्रतिशतमा इतिहास भजाउने र उम्मेदवारको व्यक्तिगत गुण र दोष केलाउन खर्चिने र बाँकी २० प्रतिशत सरकार र विपक्षी दलको गलत क्रियाकलापबारे डटेर आलोचना गर्दै जनतामाझ उजागर पार्नु पर्दथ्यो। सत्तारुढ दलको विषयमा जनताले बुझ्न सक्ने वाइड बडी खरिद प्रकरण, एनसेल लगायत अनगिन्ती विषय थिए जुन कांग्रेसले उठाउन पनि चाहेन अथवा बुद्धिले भ्याएन। साताैंः आक्रामक रणनीतिसहितको चतुर विपक्षी विगतमा जस्तै यसपटक पनि कांग्रेसका उम्मेदवारहरुले मनोनयन दर्ता गर्नु केही समय अगाडि मात्रै आफूले टिकट पाएको जानकारी पाए। जब कि कास्की, दाङ लगायतका स्थानमा आजभन्दा ६ महिना पहिलेदेखि नै अहिलेका उम्मेदवारको विषयमा पार्टीभित्र र बाहिर चर्चा सुरु भएको थियो। यसका अतिरिक्त सत्तापक्षको उम्मेदवारहरु स्रोत, साधनका हिसाबले पनि जति सक्षम थिए, रणनीतिक चातुर्यता र सांगठनिक एकता गराउन पनि उत्तिकै माहिर। त्यसैको उदाहरण हो निर्वाचनको बीचमा पनि आचारसहिंता विपरितका कतिपय नियुक्ति, सरुवा, बढुवादेखि विकासे कार्यक्रमको सञ्चालनदेखि सुरक्षा निकाय र प्रशासनमाथि दबाब। तर, कांग्रेसले यी कुरालाई चिर्न सकेन फलस्वरुप चुनावमा पराजय हुने अपेक्षा गरेभन्दा बढि मत अन्तरले पराजित भयो।