नेपालमा फेरि अर्को समाजवादी पार्टी खुलेको छ। पूर्वमाओवादी नेता बाबुराम भट्टराईको नयाँ शक्ति पार्टी र उपेन्द्र यादव नेतृत्वको संघीय समाजवादी फोरम मिलेर समाजवादी पार्टी नेपालको स्थापना भएको छ। नेपालमा सम्भवतः राप्रपाबाहेक सबै पार्टीले आफूलाई समाजवादी भन्ने गर्छन्। कम्युनिष्ट पार्टीहरु आनुवांशिक रूपमै समाजवादी भइहाले। २०१२ सालदेखि आफ्नो सिद्धान्तमा समाजवाद थपेको कांग्रेसले पनि आफूलाई जब्बर समाजवादी ठान्नु स्वभाविक हो। शरदसिंह भण्डारीदेखि उपेन्द्र यादवसम्म कम्युनिष्ट विचारबाट वैचारिक रुपमै पलायन भइसकेका बाबुराम भट्टराई समेतमा समाजवाद प्रतिको मोह अथाह देखिन्छ। नेपालको राजनीतिमा सबै पार्टीलाई समाजवादको वैशाखी नटेकी सत्ताको भर्‍याङ चढ्नै सकिन्न भन्ने छाप परेको छ। आजको विश्वमा नेपालका राजनीतिक दलहरुमा देखिएको समाजवादप्रतिको यो रूझान साँच्चिकै अनुसन्धान योग्य विषय हुन सक्छ। १९ औं शताब्दीको मध्यतिर कार्लमार्क्सद्धारा व्याख्या गरिएको वैज्ञानिक समाजवादी व्यवस्था २०औं शताब्दीको मध्यतिर आईपुग्दा उन्मत्त बैंसमा थियो। दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तिपछि रुस महाशक्ति राष्ट्रको रुपमा उदय भयो। चीनमा कम्युनिष्ट व्यवस्थाको शुरुवात भयो, पूर्वी युरोपका अधिकांश मुलुकहरुमा कम्युनिष्ट व्यवस्था सञ्चालनमा आइसकेको थियो। संसारका धेरै मुलकहरुमा कम्युनिष्ट आन्दोलनले जोड पक्डिसकेको अवस्थामा तेस्रो विश्वका गरिब मुलुकहरुमा समाजवादको वैशाखीबिना कुनै पनि राजनीतिक दल टिक्नै नसक्ने अवस्थामा थिए। सन् १९१७ मा रूसबाट शुरु भई १९९० सम्म आईपुग्दा संसारका झण्डै एक तिहाई मुलकहरुले यसको प्रयोग गरिसकेका थिए। सन् १९८० को दशकमा मार्शल टिटोको मृत्युसँगै युगोस्लाभियावाट शुरु भएको कम्युनिष्ट शासनको पतन १९९० सम्म आईपुग्दा ४–५ वटा देशबाहेक लगभग संसारबाटै विसर्जनको अवस्थामा पुग्यो। संसारमा समाजवादप्रतिको मोह भङ्ग भयो। कम्युनिष्ट पद्धति संसारमा सबैभन्दा अराजक, अमानवीय, अव्यवहारिक एवं मानवीय सभ्यताको विरोधी व्यवस्था हो भन्ने सिद्ध भएर यो विसर्जित भयो। राजनीतिक रुपले कम्युनिष्ट व्यवस्था कायम राखेका चीन र भियतनाम जस्ता मुलकहरुले समेत आर्थिक व्यवस्थाका रुपमा समाजवादलाई विदाई गरे। विश्व पूँजी बजारलाई खुल्ला गरे, उदार अर्थतन्त्रलाई अवलम्बन गरे, निजी सम्पतिलाई स्वतन्त्रता मात्रै दिएनन्, उत्पादनमाथिको राज्यको नियन्त्रण समाप्त गर्दै उत्पादनको जिम्मा निजी क्षेत्रलाई दिए। आज ती मुलकहरुको आर्थिक अवस्था प्रथम विश्वको हाराहारीमा उक्लिदोछ। उत्तर कोरियाजस्ता राज्य नियन्त्रित अर्थ व्यवस्थाकै निरन्तरतालाई अंगालिरहेका देशहरू आणविक हतियार बोकी आत्मघाती आक्रमण गर्ने धम्की दिएर गरिब जनताका सम्पन्न शासक भएर बाँचिरहेको सबैसामू छर्लङ्ग छ। समाजवाद भनेको कार्लमार्क्सले व्याख्या गरे अनुसार उत्पादनमाथि सामूहिक स्वामित्व एवं अतिरिक्त मूल्यमाथि (नाफा) पनि उत्पादनकर्ताहरुकै स्वामित्व हो। कालान्तरमा रुसमा यसको प्रयोग उत्पादनमाथि राज्यको स्वामित्व एवं अतिरिक्त मूल्यमाथि पनि राज्यकै अधिकार कायम भयो। पूँजिवादको विरुद्धमा आएको समाजवादी व्यवस्था पनि राज्य पूँजीवादमा परिणत भयो। मार्क्सको यो समाजवादी विचारलाई वैचारिक रुपमा आजसम्म कसैले चुनौति नदिएता पनि मार्क्सवादको यथार्थ प्रयोग संसारमा कहिल्यै पनि भएन। वास्तविक प्रयोग नै नभईकन मार्क्सवादी अर्थतन्त्र संसारबाट पलायन भयो। माओ त्से तुङको नौलो जनवादी क्रान्तिलाई प्रमुख कार्यक्रम बनाएका नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलाल श्रेष्ठ आजीवन नौलो जनवादी क्रान्तिकै पक्षमा उभिइराखे। उक्त नौलो जनवादी क्रान्तिलाई नै क्रान्तिको मूल आधार बनाएर भारतमा चारू मुजिमदारहरुले शुरु गरेको किसान आन्दोलनबाट प्रभावित भई झापाका कम्युनिष्ट चिन्तन बोकेका युवाहरुले शुरु गरेको झापा संघर्ष पनि अन्ततः माओवादको स्थगनबाट बैचारिक रुपान्तरण हुन पुग्यो। वर्ग शत्रु समाप्त गर्ने नाउँमा व्यक्ति हत्यावाट राजनीति शुरु गरी २०३५ सालबाट माओवादलाई स्थगन गर्न पुगेको तत्कालिन माले राजनीतिक स्वतन्त्रताको कार्यक्रम पारित गर्दै बहुदलीय जनवाद हुँदै आजको बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिक व्यवस्था, खुल्ला अर्थतन्त्र एवं विश्व बजारीकरणको वकालत गर्ने अवस्थामा आइपुगेको छ। देशमा बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना भइसकेको अवस्थामा नौलो जनवादी क्रान्तिलाई नै मुख्य कार्यक्रम बनाएर सत्र हजार मानिसको ज्यान लिदै सशस्त्र द्घन्द्धमा मुलुकलाई एघार वर्षसम्म बन्धक बनाएको माओवादी समेत यही बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिक व्यवस्था, खुल्ला अर्थतन्त्र एवं विश्व बजारीकरणलाई स्वीकार गर्न आइपुगेको छ। जीवनभर कम्युनिष्ट स्कूलिङवाट राजनीति गरेर प्रधानमन्त्रीसमेत भएका बाबुराम भट्टराईले त्यत्रो इतिहास बनाएको आफ्नो पार्टीलाई समेत त्यागेर गैर कम्युनिष्ट पार्टी निर्माण गरे। कम्युनिष्ट पार्टीबाटै आफ्नो राजनीतिक जीवन शुरु गरेका उपेन्द्र यादवले पनि कम्युनिष्ट पार्टी छाडी गैर कम्युनिष्ट क्षेत्रीय पार्टीको निर्माण गर्न पुगे। यसरी हेर्दा आजको दिनमा नेपालमा नेत्रविक्रम चन्द बाहेक सैद्धान्तिक रुपमा कम्युनिष्ट विचारसँग कोही पनि सहमत देखिदैनन् (वैद्य, रोहित र चित्रबहादुरको साना समूहबाहेक)। विडम्वना, सन् १९५० को दशकवाट शुरु भएको नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन सन् १९९० सम्म आइपुग्दा राजनीतिलाई बुद्धि विलास ठान्ने केही साना समूहबाहेक सबै ठूला कम्युनिष्ट पार्टीहरुले बहुदलीय प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गरे। ११ वर्षसम्म कम्युनिष्ट शासन व्यवस्था स्थापना गर्न ‘जनयुद्व’ लडेको पार्टी माओवादी समेत पनि बहुदलीय जनवादलाई आफ्नो राजनीतिक कार्यक्रम बनाईसकेको पार्टी एमालेमै मिसियो। यसरी लामो समयसम्म समाजवादी क्रान्तिमा लागेका कम्युनिष्ट पार्टीहरूसमेत उक्त बाटो परित्याग गरी विश्व परिवेशसँग तादत्म्यता कायम गरिरहेको आजको नेपालमा कांग्रेसलगायतका सबै पार्टीले समाजवादलाई आफ्नो आदर्शका रुपमा जब्बर ढङ्गले प्रस्तुत गर्नु राजनीति शास्त्रका विद्यार्थीलाई साँच्चै सोधको विषय बन्ने देखिन्छ । आजको सन्दर्भमा सामाजवाद भनेको के हो भन्ने कुरा कतै व्याख्या नगरी व्यक्तिगत पूँजी, खुल्ला अर्थतन्त्र, आर्थिक उदारिकरण, बजार अर्थतन्त्र, विश्व बजारिकरण एवं अन्तराष्ट्रिय पूँजीनिवेशलाई समेत स्वागत गर्दै समाजवादको गीत गाइराख्ने एवं समाजवादलाई आफ्नो पार्टीको मूल शिद्धान्त बनाईराख्ने कुरालाई के भन्न सकिएला? आजको नेपालमा  राजनीतिक दर्शनका सन्दर्भमा काँग्रेस एवं कम्युनिष्ट जस्ता विपरित ध्रुबका ठूला पार्टीहरु लगायतका प्रायः सबै पार्टीहरुबीच विचित्र किसिमको समानता देखिन्छ। व्यक्तिगत पूँजी, खुल्ला अर्थतन्त्र, आर्थिक उदारिकरण, बजार अर्थतन्त्र, विश्व बजारिकरण एवं अन्तर्राष्ट्रिय पूँजीनिवेशलाई समेत स्वागत गर्दै समाजबादी शिद्धान्तलाई पार्टीको मूल आदर्श बनाई राख्ने कुरामा सबै पार्टीहरुमा समान प्रकारको मैतक्यता देखिन्छ। नेपालका समाजबादीहरुले भन्ने गरेको प्रगतिशिल कर प्रणाली, सामाजिक सुरक्षा, मजदुर एवं विपन्न वर्गको हितका कुराहरु एवं स्वास्थ्य र शिक्षामा सबैका पँहुच धेरै पहिलादेखि नै पूँजीवादी भनिने मुलकहरुले अपनाउँदै आएका विषयहरु हुन्। अमेरिका, युरोप, अष्ट्रेलिया एवं जापान जस्ता पूँजीवादी भनिने मुलुकहरुले आज भन्दा ५०औं वर्ष अघिदेखि अपनाउँदै आएका विषयहरुलाई समाजवादको जामा पहिर्याएर हामी कुन पाखण्ड अपनाउँदैछौ? अवसरको समानता, जीवन स्तर एवं सामाजिक प्रतिष्ठामा धनी र गरिवकोबीचमा कम विभेद, समान कामको लागि समान ज्याला, गर्भदेखि चिहानसम्मको सामाजिक सुरक्षा एवं सबैका लागि समान कानून प्रथम विश्वका पूँजीवादी भनिने मूलुकहरुले आज भन्दा ५० वर्ष पूर्व नै अपनाई सकेका व्यवस्था हुन्। यस सन्दर्भमा नेपालका राजनीतिक दलहरुले खोजेको समाजवाद के हो ? अब त भन्नै पर्छ। पाखण्डपूर्ण नै सही कम्युनिष्टहरुलाई समाजवादप्रति जनतामा मोह जगाई राख्दा आफ्नो जनमत बनाइराख्न सजिलो होला। समाजवाद शब्दले मात्र पनि जनतामा आफू कम्युनिष्ट भइराखेको एवं गरिव जनताको हीतको लागि समाजवाद नै एक मात्र विकल्प हो भनी मानसिक रुपले आफ्नो पक्षमा जनमत बनाईराख्न कम्युनिष्टहरुको लागि यो वाध्यता पनि होला। तर, संसारबाट पलायन भईसकेको समाजवादी अर्थतन्त्रलाई आजको विश्वमा गैर कम्युनिष्टहरुले पनि बोकिराख्नु कति युक्तिसंगत होला? समाजवादी विचारको जीवन्तताले अन्तत कम्युनिष्ट विचारलाई नै बल पुर्याइरहन्छ। समाजवादका आनुवांशिक उत्तराधिकारी भनेका कम्युनिष्टहरु नै हुन भन्ने विश्व जनमत छ। यसको खिलाफ नेपाल पनि हुन सक्दैन। नेपाली जनताले पनि नेपालको राजनीतिमा प्रजातन्त्रवादी भनेको  कांग्रेस र समाजवादी भनेको कम्युनिष्ट नै हुन भन्ने बुझेका छन। समाजवादको पक्षमा जति जनमत बन्दै जान्छ त्यो कम्युनिष्टहरुको हितमा हुन्छ भन्ने कुरा सबै गैर कम्युनिष्टहरुले बुझ्न जरुरी छ। के हो बी.पी.को समाजवाद? समाजवाद भनेको मार्क्सवादी दर्शनकै अंग हो भने बी.पी कोइराला जस्ता प्रजातन्त्रवादी विदुषीले पनि यो विचारलाई किन बोक्नु भयो त? भन्ने प्रश्न उब्जिनु स्वभाविकै हो। सन् १९५० को दशक भनेको कम्युनिष्ट दर्शनको  तुति बोलेको समय हो। विश्वका सबै राजनेताहरु त्यतिबेला कुनै न कुनै रुपमा मार्क्सवादसँग प्रभावित पनि थिए भने कतिपय नेताहरुले यसलाई बाध्यात्मक रुपमा भए पनि केही हदसम्म स्वीकारेका थिए। नेहरु जस्ता पूँजीवादी अर्थव्यवस्थाका पक्षपातिहरुले समेत त्यस कालखण्डमा समाजवादप्रति देखावटी रुपमै भए पनि मोहको प्रदर्शन गरेकै हुन्। बी.पी. कोइराला पनि त्यस समयमा विश्वका अरु राजनेता झै केही हदसम्म माक्र्सवादी दर्शनबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो भन्ने उनका तात्कालिन विचारहरु हेर्दा पाइन्छ। परिवर्तनको हुट्हुटी, विकासप्रतिको तिव्र चाहना, गरिवी अन्त्यको शिघ्र कामना एवं समतामुलक समाजको निर्माणप्रतिको अभिलाषाले बी.पी.मा समाजवादप्रतिको मोह जन्मिएको पाईन्छ। तत्कालिन विश्व परिवेश एवं मार्क्सवादी दर्शनले संसारलाई प्रभावित गरेको अवस्थामा त्यस प्रतिको रुझान अस्वभाविक थिएन। त्यो एक कालखण्डको कुरा थियो। आज विश्व परिवेश परिवर्तन भएको छ। समाजवादी अर्थव्यवस्था संसारबाट असफल भएर विदा भईसकेको छ। पूँजीवादी मुलुकहरु हुन वा पूर्व समाजवादी मुलुकहरु हुन, सबैले अपनाएको आजको राजनीतिक एवं आर्थिक नीति भनेको सामाजिक प्रजातन्त्र नै हो। उत्तर कोरिया एवं क्युबा जस्ता मुलुकहरुले अपनाएको व्यवस्था भनेको हजार वर्ष पुरानो दास युगिन व्यवस्थानै हो। नेपालमा पनि व्यवहारमा जे भएतापनि सैद्धान्तिक रुपमा सबै पार्टीहरुले अपनाएको सिद्धान्त पनि सामाजिक प्रजातन्त्रकै हो। त्यसैले समाजवादको रट लगाएर विप्लव जस्ता विध्वंसात्मक शक्तिहरुलाई सैद्धान्तिक रुपले उर्वरभूमी प्रदान गरिराख्नु भन्दा सामाजिक प्रजातन्त्रको सैद्धान्तिक बाटो औपचारिक रुपमै अबलम्बन गर्नु प्रजातन्त्रवादी वा गैर कम्युनिष्ट शक्तिहरुको हितमा हुनेछ।