शैलजाले बिपीसँग सोध्ने गर्थिन्– ‘म किन जन्मे?’ सन्दर्भः शैलजाको १०औं स्मृति दिवस
शैलजाको मामा विश्वेश्वर, मात्रिका र गिरिजाबाबुको बुबा कृष्णप्रसाद कोइराला र मेरो बुबा रामेश्वर अधिकारी मामा भाञ्जा भएकाले शैलजा आचार्यसंग मेरो बच्पनदेखिनै चिनजान थियो।
कोइराला परिवासँग हाम्रो पारिवारीक नाता भएकाले मेरो बुबा भारतको स्वतन्त्रता संग्राममा कोइरालाको पछि पछि हिड्नु भएको थियो। कैयौं बर्ष बनारसमा एउटै कोठामा एउटै भान्सा गरेर बस्नुभएको हो।
त्यसबेला असाममा भएको कंग्रेसमा भाग पनि लिनुभएको थियो। कृष्णप्रसाद र मेरो बुबा भारतीय कंग्रेस पार्टीको सहयोगी हुनुहुन्थ्यो। त्यसपछि विहारमा पर्ने केरडी भन्ने स्थानमा पनि उहाँहरु संगै बस्नुभयो।
पारिवारीक नाता र भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा सँगै हिडेकोले कोइराला परिवारसँग हाम्रो पहिलादेखि नै घनिष्ट सम्वन्ध रहयो। त्यही घनिष्ट सम्वन्धका कारण हामी विराटनगर आयौं। हाम्रो घर विराटनगरमा थिएन। सुकुम्वासी सरह दुई बर्षसम्म हाम्रो परिवार कोइरालाको घरमा आश्रय लिएर बसेका थियौं।
मैले यति भूमिका बाँधेको किनभने, शैलजा बिपीको भाञ्जी, डा. पिनाकी आचार्य र इन्दिरा आचार्यकी जेठी छोरी हुन्। कोइराला परिवारको घरको कम्पाउण्डभित्र उहाँहरुको घर थियो। जुन घर अहिले पनि छ। शैलजासंग केटाकेटी देखिकै मेरो चिनजान हो। उमेरले उनी म भन्दा ७/८ बर्ष कान्छी हुन्।
शैलजा केटाकेटीबाटै अलि हक्की स्वभावकीे, हिम्मतवाली र ठाट परेर हिड्ने गर्दथिन। त्यसपछि म बनारसमा पढ्न गए। शैलजाले विराटनगरमै पढिन्। लामो समयसम्म उनको र हाम्रो संगत हुन पाएन। पछि उनी पटना पढ्न गइन् भने हामी बनारसमै बसेर पढ्यौं।
त्यसपछि हाम्रो संगत वि.सं. २०१७ सालको काण्डमा शैलजाले हिम्मतका साथ राजा महेन्द्रलाई कालो झण्डा देखाएपछि भयो। उक्त घटना पश्चात उनी बहुत चर्चित भइन्। त्यो सानो हिम्मत थिएन। त्यस बेलामा नेपाली कांग्रेसका धेरै नेताहरु राजातिर लागिसकेका थिए।
बिपीका मन्त्रीहरु समेत राजासित लागिसकेका थिए। अध्यारो युगको सुरुवात भएको थियो। फेरी पार्टी व्यवस्था आउने परिकल्पना समेत गर्न नसक्ने अवस्था थियो।
त्यो सैनिक ‘कु’ को विरोध जसले गर्छ, उसलाई राजा महेन्द्रले बिपी पक्राउ परेको भोलीपल्ट नै निर्ममता पूर्वक दवाउन आदेश दिएका थिए। आदेशका विरुद्धमा हिम्मत गरेर शैलजाले कालो झण्डा देखाएकी थिइन्। त्यसबेलासम्म उनी विपीबाट धेरै प्रभावित प्रतिवद्ध राजनीतिककर्मी भइसकेकी थिइन्।
बिपी प्रधानमन्त्री हुँदा मैले काठमाडौंमा कानुनमा स्नाकोत्तर पढिरहेको थिएँ। हाम्रो पार्टीको काठमाडौंमा कार्यालय थियो। त्यहाँबाट नवयुग पत्रिका निस्कन्थ्यो। त्यसको सम्पादक मण्डलमा म काम गर्थे भने विद्यार्थी मोर्चाको जिम्मेवारी पनि सम्हालीरहेको थिए। शैलजा तरुणदलमा सक्रिय थिइन्। उनीसँग आक्कल झुक्कल भेट हुदाँ कांग्रेसमा प्रतिवद्ध खालको महिला, देशमा केहि गरौं भन्ने भावना भएको, जे पनि काम गर्नसक्ने आँट भएको महिला लाग्दथ्यो।
उनी बिपीको विचारबाट असाध्यै प्रभावित थिइन्। बिपीले पनि उनलाई असाध्यै माया गर्नुहुन्थ्यो। धेरै आत्मीय रुपमा व्यवहार गरेको पनि हामीले पाउथ्यौं। मलाई शैलाजाले सुनाउँथिन, उनी बिपीसँग सोध्दथिन् रे, ‘म शैलजा किन जन्मे? मेरो जन्मको उद्देश्य के?’ त्यसको जवाफमा बिपीले भन्नुहुन्थ्यो रेः ‘शैलजा एक्सिडेन्टल्ली जन्मेको हो। जन्मनुको मुल उद्देश्य देशमा केही गरेर मुलुकलाई उन्नती तर्फ लम्काउनका लागि हो।’
मैले यो उदाहरण दिएको किन भने, उनी बिपीसंग बहस गर्थिन्। उनमा प्रजातान्त्रिक समाजवादको आस्था थियो भन्ने वास्तविकता अहिलेका कांग्रेसहरुले जान्नुपर्ने कुरा हो। वास्तवमा सत्ता त आउँछ जान्छ, त्यसैले प्रजातान्त्रिक समाजवाद स्थापना गर्नुपर्दछ र नेपालको आर्थिक सामाजिक रुपान्तरण हुनैपर्छ भन्ने धारणा थियो। आफ्नो आस्था र विश्वासमा जीवनभर डग्मगाइनन्।
०१७ सालको काण्ड भएपछि शैलजा पक्राउ परिन। त्यसबेला हामी नेकपा एमाले नभई कम्युनिष्ट पार्टीमा थियौ। महासचिव केशरजंग रायमाझी थिए। रायमाझीले गद्दार गरेर राजासँग आत्मसमर्पण गरे। त्यसको विरुद्धमा हामीले विद्रोह गरेर नयाँ पार्टी खोल्नका लागि तेस्रो महाधिवेशन गर्यौं। महाधिवेशनबाट नयाँ पार्टी खोलेर हामी पनि शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा लाग्यौँ। यसै क्रममा वि.सं. २०२२ सालतिर शैलजा जेलबाट छुटेर विराटनगर आइन। त्यसपछि उनले पढ्न मन गरिन्।
उनका बुबा पिनाकी पनि छोरीले पढेर बिबाह गरोस भन्ने थियो। तर शैलजाले बिबाह गर्न मानिनन्। म कहाँ उनी पढ्न आउँथिन्। उनीसँग अलिकति अर्थशास्त्र विषयमा र बाँकी राजनीतिका कुरा हुन्थो।
घनिष्ठता बढ्दै गएपछि मैले उनलाई भन्दथे, ‘तिमी नेपाली कांग्रेसमा किन बस्छौ? तिमी त समाज बदल्न आएकी मान्छे। कांग्रेस समाज बदल्ने पार्टी त होइन। कांग्रेस छोड, हामी एउटै पार्टीमा बसेर काम गरौं।’ त्यसको जवाफमा उनले भन्थिन्, ‘तपाईको कुरा त ठिकै हो, तर मेरो आत्माले बिपी रहुञ्जेल उनलाई छोड्न मान्दैन। तपाई कम्युनिष्ट आन्दोलनमा लागेको मान्छे। तपाईलाई असल दाई ठान्छु र श्रद्धा पनि गर्छु, तर म बिपी हुञ्जेल उहाँलाई छोड्न सक्दिन।’
उनी आफ्नो पार्टीमा लागिन, म आफ्नो पार्टीमा। बेलाबेलामा सामाजिक र पञ्चायत विरोधी कार्यहरु सँगसँंगै गर्दथ्यौं। त्यसपछि बिपी निर्वासनमा गए र शैलजा पनि सँगै गइन्। भारत गएपछि उनीहरुका राजनीतिक गतिविधि अलि बढे। उनले पत्रिका प्रकाशन सुरु गरिन। बिपीले उनलाई पार्टीको संगठन र मुखपत्र तरुणको प्रकाशनको जिम्मेवारी दिनुभयो। त्यँही बसाईको क्रममा उनी विद्यार्थी संगठनको चुनाव पनि लडिन्। यसबाट उनको कांग्रेसमा माथिल्लो समितिको सदस्यका रुपमा क्रियाशीलता बढ्यो।
मेलमिलापको निती लिएर २०३३ सालमा बिपी नेपाल फर्कर्दा शैलजा पनि संगै फर्किइन्।
त्यसपछि हामीले २०४६ सालमा बाममोर्चा बनायौं। बाममोर्चा र कांग्रेसले राजाको निरंकुशता विरुद्धमा संयुक्त रुपमा आन्दोलन गर्यौं। अन्य शीर्ष नेताहरुलाई तत्कालीन पञ्चायती शासन व्यवस्थाले नजरवन्दमा राखेकाले सो आन्दोलनको नेतृत्व कांग्रेसबाट शैलजा र बाममोर्चाबाट राधाकृष्ण मैनाली र साहना प्रधानले गरेका थिए।
म विराटनगरबाट पक्राउ परेँ। फागुन सात गतेबाट सुरु भएको आन्दोलनले ५० दिनमा पञ्चायती व्यवस्था ढालिदियो। त्यसपछि बहुदलीय प्रजातन्त्र आयो। त्यसलाई संस्थागत गर्नका लागि कांग्रेस नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईको नेतृत्वमा बाममोर्चा सहितको अन्तरीम सरकार गठन भयो।
संविधान जारी भएपछिको आमचुनावमा शैलजा मोरङको ५ नम्बर क्षेत्रबाट विजयी भइन्। कांग्रेसले बहुमत ल्याएपछि गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा गठन भएको सरकारमा उनी कृषि मन्त्री बनिन्। म पनि मोरङ २ बाट निर्वाचित भए र हामीबीच संसदमा भेट भइरहन्थ्यो।
तर त्यो सरकार धेरै दिन चलेन। कांग्रेसभित्रको आन्तरिक कलहले सरकार ढल्यो। पुनः २०५१ सालमा चुनाव भयो। चुनाबपछि मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री हुनुभयो, र म अर्थमन्त्री भएँ। हाम्रो सरकारपनि धेरै दिन टिक्न नसकी ढलेपछि कांग्रेस नेता शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बने।
त्यो घट्नाका विषयमा छलफल गर्न मैले कुलेश्वर हाइटको मेरो डेरामा शैलजालाई कुरा गर्न बोलाएँ। दशैंको बेला भएकाले उनी आएपछि हामी सँगैं बसेर खाना खाँदै कुराकानी गर्यौं।
हामीले बनाएको सरकार तिमीहरुले गिरायौं। राप्रपासँग मिलेर तिमीहरुले सरकार बनाएका छौ। त्यसमा सांसदको किनबेच व्यापक रुपमा भएको छ। भोली एमाले पनि यही बाटो हिड्ने होला। यसले लोकतन्त्र खतरामा पर्छ। त्यसकारण कांग्रेस र एमालेले १० बर्षे सम्झौता गरौं। सके मिलेर सरकार चलाउँ। नभएर एक पार्टीले सरकार चलाउँ अर्को पार्टी प्रतिपक्षमा बसौं।
तर नियम कानुनमा चलौ। भर्खर हामीले ल्याएको लोकतन्त्र धरापमा परेको छ। लोकतन्त्रलाई ढाल्न राजा र विदेशी सक्रिय बनेका छन्। लोकतन्त्रलाई बनाउन आवश्यक छ। सरकार बनाउने र गिराउने खेलमा लागेमा लोकतन्त्र धरापमा पर्छ यो खेलको फाइदा दरबार र विदेशीले उठाउँछन् भनेर मैले भने।
मेरो कुरामा उनी खुसी भइन्। म तपाईको कुरामा कन्भिन्स भएँ। के गर्ने त भनिन? त्यसपछि तिमी र मेरो पहलमा गिरिजावावु र एमालेका महासचिवबीच भेट मिलाउँ भनें।
त्यो भन्दा पहिला मैले महासचिवसँग कुरा गर्छु। तिमी गिरिजावावुसँग कुरा गर, भनेँ। त्यसपछि सहमति गरेर लोकतन्त्रको रक्षा गरौं भनेँ।
उनले हुन्छ भन्दै सोझै गिरिजादाजुसँग कुरा गर्न जान्छु भनेर गइन्। राती उनको फोन आयो। मैले गिरिजादाईलाई तपाईको सबै कुरा भनें। मेरो समर्थन रहेको कुरा पनि बताएँ।
उहाँले मलाई दुई दिन समय लिएर जवाफ दिन्छु भन्नुभएको छ। दुई, तीन दिन पर्खौ न त, भनिन। मैले हुन्छ भनेँ। त्यो पर्खाई कहिल्यै मेटिन सकेन।
त्यो सम्झौता भएको भए महिला प्रधानमन्त्री बनाउनका लागि शैलजाको प्रस्ताव गर्ने सोच मैले बनाएको थिए। २०४६ सालमा बनेको बाममोर्चाको अध्यक्षमा साहना प्रधानलाई मैले नै प्रस्ताव गरेको थिए। पुष्पलालको श्रीमती भएकाले पुष्पलालको पनि नाम जोडिने र नयाँ कामको पनि सुरुवात हुने भन्दै मैले गरेको प्रस्ताव सबैले स्वीकार गरेका थिए। सम्झौता भएको भए मैले पहल गर्ने विचारका साथ तयारी पनि थालेको थिएँ। मलाई उनीप्रति माया, स्नेह पनि थियो।
उनको राजनीति प्रतिको त्याग, तपस्या, पढ्ने उमेरमा हिम्मत गरेर महेन्द्रलाई कालो झण्डा देखाउने सम्मको कार्य, संघर्षको अग्र मोर्चामा रहेको र प्रवासी जीवन विताएको कारण देखाएर मैले प्रधानमन्त्रीका रुपमा प्रस्ताव गर्ने सोच बनाएको थिँए। शैलजाले भोगेको दुःख र तक्लिफ कुनै पुरुषभन्दा थिएन भने काम पनि कम गरेकी थिइनन्। उनीमाथि अनियमीतता गरेको आरोप पनि अहिलेसम्म पनि लागेको छैन्। सत्ताको दुरुपयोग गरिन भनेर भन्न सक्ने कोही पनि छैन्।
प्रजातान्त्रिक समाजवादप्रति हृदयदेखी नै प्रतिवद्ध थिइन। विचार र सिद्धान्तप्रति निष्ठावान, स्वच्छ छवी भएको र संघर्षबाट आएकी नारी थिइन। त्यसकारण उनलाई प्रधानमन्त्री बनाउनु पर्छ भन्ने मेरो मन थियो। मनको कुरा मनमै रहयो।
यदी हामीले २०५२/५३ सालमा गरेको प्रयास अगाडी बढेको भए नेपालको राजनीतिक स्थिरता र आर्थिक विकासतिर जान्थ्यो। तर त्यो नहुँदा मुलुकले धेरै क्षति बेहोर्नु पर्यो
२०६३ पछि उनी भारतको राजदुत भएर जाने इच्छा देखाइन्। गिरिजाबाबुले नजान धेरै सम्झाउनु भएको थियो। मलाई शैलजाले सुनाए अनुसार, ‘गिरिजाबाबुले त राजदुत भएर जान्छेस्। त्यसपछि त भन्दा जुनियर मन्त्री भएर जादाँ एयरपोर्टमा लिन आउनु पर्छ। उपप्रधानमन्त्री भइसकेको, पार्टीमा सिनियर पोजिशनमा बसिसकेको मान्छे राजदुत भएर गएपछि मन्त्री वा सचिव जाँदा एयरपोर्टमा लिन आउनपर्छ। त्यो राम्रो हुँदैन।’
तर पनि उनी मानिन्। उनकै इच्छा अनुसार गिरिजाबाबुले मन नभएर पनि पठाउने प्रक्रिया सुरु गर्नुभयो।
संसदीय सुनुवाई समितिमा राजदरबारको निर्देशनमा उनलाई अपमानजनक ढंगले प्रश्न सोध्ने काम भयो। मलाई पनि अफ्ट्यारो पार्ने काम गर्नुपर्छ भन्ने प्रस्ताव आएको थियो।
राजनीतिक हिसाबले हेर्ने हो भने हाम्रो पार्टी प्रमुख प्रतिपक्षी भएकाले त्यो गर्नुपर्दथ्यो। मलाई पार्टीले भनेको पनि थियो। तर, मेरो त बहिनी पर्छिन् भन्दै यस्तो गर्न नसक्ने जानकारी गराएको थिएँ। अरु सदस्यले कुरा उठाए। उनी दुःखित पनि भइन्। तर त्यसले उनलाई केहि फरक पारेन, उनको नाम अनुमोदन भयो।
सुनुवाइका क्रममा भावुक स्वभावकी शैलजाले धेरै दुःख मानेकी थिइन्। साना साना कुरामा पनि उनी रुने गर्थिन्। भ्रष्टाचारको विषयमा कृषि मन्त्रीबाट राजीनामा गर्दा सेन्टीमेन्टका कारण गरेकी हुन्। अर्को दरवारले खेल्न खोजिरहेकाले रिमोट कन्ट्रोलबाट गरेको जस्तो मैले भान पाएको थिएँ। कांग्रेसका विरुद्धमा प्रतिपक्षीलाई उचाल्ने काम त्यसबेला पनि भएको थियो।
भारतमा उनी विरामी भएपछि काम गर्न सकिनन्। स्वास्थ्यले साथ नदिएपछि उनको भूमिका कमजोर बन्दै गयो। खासगरी राजा महेन्द्रले बहुदल खोसेर निरंकुशतन्त्र लादेको बेलामा आफ्नो कलिलो विद्यार्थी उमेर, जवानीमा विवाह नगरी प्रजातन्त्रको स्थापना र निरंकुशताको विरुद्ध संघर्षको अग्रपंक्तिमा उभिने शैलजा पछिल्लो कालखण्डमा कमजोर भइन्।
हामी सबैले उनको सम्मान र आदर गर्नुपर्छ। भावी पुस्तालाई उनका विरगाथाहरु बताउनुपर्छ। जसका कारण भावी पुस्तामा पनि शैलजा जस्तो विरंगाना जन्मिन सकुन्।
(कांग्रेस नेतृ शैलाजाको आठौं स्मृति दिवसको सन्दर्भमाः एमाले नेता अधिकारीसँगको कुराकानीका आधारीत लेखकाे पनुःप्रकाशन)
शैलजा केटाकेटीबाटै अलि हक्की स्वभावकीे, हिम्मतवाली र ठाट परेर हिड्ने गर्दथिन। त्यसपछि म बनारसमा पढ्न गए। शैलजाले विराटनगरमै पढिन्। लामो समयसम्म उनको र हाम्रो संगत हुन पाएन। पछि उनी पटना पढ्न गइन् भने हामी बनारसमै बसेर पढ्यौं।
त्यसपछि हाम्रो संगत वि.सं. २०१७ सालको काण्डमा शैलजाले हिम्मतका साथ राजा महेन्द्रलाई कालो झण्डा देखाएपछि भयो। उक्त घटना पश्चात उनी बहुत चर्चित भइन्। त्यो सानो हिम्मत थिएन। त्यस बेलामा नेपाली कांग्रेसका धेरै नेताहरु राजातिर लागिसकेका थिए।
बिपीका मन्त्रीहरु समेत राजासित लागिसकेका थिए। अध्यारो युगको सुरुवात भएको थियो। फेरी पार्टी व्यवस्था आउने परिकल्पना समेत गर्न नसक्ने अवस्था थियो।
त्यो सैनिक ‘कु’ को विरोध जसले गर्छ, उसलाई राजा महेन्द्रले बिपी पक्राउ परेको भोलीपल्ट नै निर्ममता पूर्वक दवाउन आदेश दिएका थिए। आदेशका विरुद्धमा हिम्मत गरेर शैलजाले कालो झण्डा देखाएकी थिइन्। त्यसबेलासम्म उनी विपीबाट धेरै प्रभावित प्रतिवद्ध राजनीतिककर्मी भइसकेकी थिइन्।
बिपी प्रधानमन्त्री हुँदा मैले काठमाडौंमा कानुनमा स्नाकोत्तर पढिरहेको थिएँ। हाम्रो पार्टीको काठमाडौंमा कार्यालय थियो। त्यहाँबाट नवयुग पत्रिका निस्कन्थ्यो। त्यसको सम्पादक मण्डलमा म काम गर्थे भने विद्यार्थी मोर्चाको जिम्मेवारी पनि सम्हालीरहेको थिए। शैलजा तरुणदलमा सक्रिय थिइन्। उनीसँग आक्कल झुक्कल भेट हुदाँ कांग्रेसमा प्रतिवद्ध खालको महिला, देशमा केहि गरौं भन्ने भावना भएको, जे पनि काम गर्नसक्ने आँट भएको महिला लाग्दथ्यो।
उनी बिपीको विचारबाट असाध्यै प्रभावित थिइन्। बिपीले पनि उनलाई असाध्यै माया गर्नुहुन्थ्यो। धेरै आत्मीय रुपमा व्यवहार गरेको पनि हामीले पाउथ्यौं। मलाई शैलाजाले सुनाउँथिन, उनी बिपीसँग सोध्दथिन् रे, ‘म शैलजा किन जन्मे? मेरो जन्मको उद्देश्य के?’ त्यसको जवाफमा बिपीले भन्नुहुन्थ्यो रेः ‘शैलजा एक्सिडेन्टल्ली जन्मेको हो। जन्मनुको मुल उद्देश्य देशमा केही गरेर मुलुकलाई उन्नती तर्फ लम्काउनका लागि हो।’
मैले यो उदाहरण दिएको किन भने, उनी बिपीसंग बहस गर्थिन्। उनमा प्रजातान्त्रिक समाजवादको आस्था थियो भन्ने वास्तविकता अहिलेका कांग्रेसहरुले जान्नुपर्ने कुरा हो। वास्तवमा सत्ता त आउँछ जान्छ, त्यसैले प्रजातान्त्रिक समाजवाद स्थापना गर्नुपर्दछ र नेपालको आर्थिक सामाजिक रुपान्तरण हुनैपर्छ भन्ने धारणा थियो। आफ्नो आस्था र विश्वासमा जीवनभर डग्मगाइनन्।
०१७ सालको काण्ड भएपछि शैलजा पक्राउ परिन। त्यसबेला हामी नेकपा एमाले नभई कम्युनिष्ट पार्टीमा थियौ। महासचिव केशरजंग रायमाझी थिए। रायमाझीले गद्दार गरेर राजासँग आत्मसमर्पण गरे। त्यसको विरुद्धमा हामीले विद्रोह गरेर नयाँ पार्टी खोल्नका लागि तेस्रो महाधिवेशन गर्यौं। महाधिवेशनबाट नयाँ पार्टी खोलेर हामी पनि शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा लाग्यौँ। यसै क्रममा वि.सं. २०२२ सालतिर शैलजा जेलबाट छुटेर विराटनगर आइन। त्यसपछि उनले पढ्न मन गरिन्।
उनका बुबा पिनाकी पनि छोरीले पढेर बिबाह गरोस भन्ने थियो। तर शैलजाले बिबाह गर्न मानिनन्। म कहाँ उनी पढ्न आउँथिन्। उनीसँग अलिकति अर्थशास्त्र विषयमा र बाँकी राजनीतिका कुरा हुन्थो।
घनिष्ठता बढ्दै गएपछि मैले उनलाई भन्दथे, ‘तिमी नेपाली कांग्रेसमा किन बस्छौ? तिमी त समाज बदल्न आएकी मान्छे। कांग्रेस समाज बदल्ने पार्टी त होइन। कांग्रेस छोड, हामी एउटै पार्टीमा बसेर काम गरौं।’ त्यसको जवाफमा उनले भन्थिन्, ‘तपाईको कुरा त ठिकै हो, तर मेरो आत्माले बिपी रहुञ्जेल उनलाई छोड्न मान्दैन। तपाई कम्युनिष्ट आन्दोलनमा लागेको मान्छे। तपाईलाई असल दाई ठान्छु र श्रद्धा पनि गर्छु, तर म बिपी हुञ्जेल उहाँलाई छोड्न सक्दिन।’
उनी आफ्नो पार्टीमा लागिन, म आफ्नो पार्टीमा। बेलाबेलामा सामाजिक र पञ्चायत विरोधी कार्यहरु सँगसँंगै गर्दथ्यौं। त्यसपछि बिपी निर्वासनमा गए र शैलजा पनि सँगै गइन्। भारत गएपछि उनीहरुका राजनीतिक गतिविधि अलि बढे। उनले पत्रिका प्रकाशन सुरु गरिन। बिपीले उनलाई पार्टीको संगठन र मुखपत्र तरुणको प्रकाशनको जिम्मेवारी दिनुभयो। त्यँही बसाईको क्रममा उनी विद्यार्थी संगठनको चुनाव पनि लडिन्। यसबाट उनको कांग्रेसमा माथिल्लो समितिको सदस्यका रुपमा क्रियाशीलता बढ्यो।
मेलमिलापको निती लिएर २०३३ सालमा बिपी नेपाल फर्कर्दा शैलजा पनि संगै फर्किइन्।
त्यसपछि हामीले २०४६ सालमा बाममोर्चा बनायौं। बाममोर्चा र कांग्रेसले राजाको निरंकुशता विरुद्धमा संयुक्त रुपमा आन्दोलन गर्यौं। अन्य शीर्ष नेताहरुलाई तत्कालीन पञ्चायती शासन व्यवस्थाले नजरवन्दमा राखेकाले सो आन्दोलनको नेतृत्व कांग्रेसबाट शैलजा र बाममोर्चाबाट राधाकृष्ण मैनाली र साहना प्रधानले गरेका थिए।
म विराटनगरबाट पक्राउ परेँ। फागुन सात गतेबाट सुरु भएको आन्दोलनले ५० दिनमा पञ्चायती व्यवस्था ढालिदियो। त्यसपछि बहुदलीय प्रजातन्त्र आयो। त्यसलाई संस्थागत गर्नका लागि कांग्रेस नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईको नेतृत्वमा बाममोर्चा सहितको अन्तरीम सरकार गठन भयो।
संविधान जारी भएपछिको आमचुनावमा शैलजा मोरङको ५ नम्बर क्षेत्रबाट विजयी भइन्। कांग्रेसले बहुमत ल्याएपछि गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा गठन भएको सरकारमा उनी कृषि मन्त्री बनिन्। म पनि मोरङ २ बाट निर्वाचित भए र हामीबीच संसदमा भेट भइरहन्थ्यो।
तर त्यो सरकार धेरै दिन चलेन। कांग्रेसभित्रको आन्तरिक कलहले सरकार ढल्यो। पुनः २०५१ सालमा चुनाव भयो। चुनाबपछि मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री हुनुभयो, र म अर्थमन्त्री भएँ। हाम्रो सरकारपनि धेरै दिन टिक्न नसकी ढलेपछि कांग्रेस नेता शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बने।
त्यो घट्नाका विषयमा छलफल गर्न मैले कुलेश्वर हाइटको मेरो डेरामा शैलजालाई कुरा गर्न बोलाएँ। दशैंको बेला भएकाले उनी आएपछि हामी सँगैं बसेर खाना खाँदै कुराकानी गर्यौं।
हामीले बनाएको सरकार तिमीहरुले गिरायौं। राप्रपासँग मिलेर तिमीहरुले सरकार बनाएका छौ। त्यसमा सांसदको किनबेच व्यापक रुपमा भएको छ। भोली एमाले पनि यही बाटो हिड्ने होला। यसले लोकतन्त्र खतरामा पर्छ। त्यसकारण कांग्रेस र एमालेले १० बर्षे सम्झौता गरौं। सके मिलेर सरकार चलाउँ। नभएर एक पार्टीले सरकार चलाउँ अर्को पार्टी प्रतिपक्षमा बसौं।
तर नियम कानुनमा चलौ। भर्खर हामीले ल्याएको लोकतन्त्र धरापमा परेको छ। लोकतन्त्रलाई ढाल्न राजा र विदेशी सक्रिय बनेका छन्। लोकतन्त्रलाई बनाउन आवश्यक छ। सरकार बनाउने र गिराउने खेलमा लागेमा लोकतन्त्र धरापमा पर्छ यो खेलको फाइदा दरबार र विदेशीले उठाउँछन् भनेर मैले भने।
मेरो कुरामा उनी खुसी भइन्। म तपाईको कुरामा कन्भिन्स भएँ। के गर्ने त भनिन? त्यसपछि तिमी र मेरो पहलमा गिरिजावावु र एमालेका महासचिवबीच भेट मिलाउँ भनें।
त्यो भन्दा पहिला मैले महासचिवसँग कुरा गर्छु। तिमी गिरिजावावुसँग कुरा गर, भनेँ। त्यसपछि सहमति गरेर लोकतन्त्रको रक्षा गरौं भनेँ।
उनले हुन्छ भन्दै सोझै गिरिजादाजुसँग कुरा गर्न जान्छु भनेर गइन्। राती उनको फोन आयो। मैले गिरिजादाईलाई तपाईको सबै कुरा भनें। मेरो समर्थन रहेको कुरा पनि बताएँ।
उहाँले मलाई दुई दिन समय लिएर जवाफ दिन्छु भन्नुभएको छ। दुई, तीन दिन पर्खौ न त, भनिन। मैले हुन्छ भनेँ। त्यो पर्खाई कहिल्यै मेटिन सकेन।
त्यो सम्झौता भएको भए महिला प्रधानमन्त्री बनाउनका लागि शैलजाको प्रस्ताव गर्ने सोच मैले बनाएको थिए। २०४६ सालमा बनेको बाममोर्चाको अध्यक्षमा साहना प्रधानलाई मैले नै प्रस्ताव गरेको थिए। पुष्पलालको श्रीमती भएकाले पुष्पलालको पनि नाम जोडिने र नयाँ कामको पनि सुरुवात हुने भन्दै मैले गरेको प्रस्ताव सबैले स्वीकार गरेका थिए। सम्झौता भएको भए मैले पहल गर्ने विचारका साथ तयारी पनि थालेको थिएँ। मलाई उनीप्रति माया, स्नेह पनि थियो।
उनको राजनीति प्रतिको त्याग, तपस्या, पढ्ने उमेरमा हिम्मत गरेर महेन्द्रलाई कालो झण्डा देखाउने सम्मको कार्य, संघर्षको अग्र मोर्चामा रहेको र प्रवासी जीवन विताएको कारण देखाएर मैले प्रधानमन्त्रीका रुपमा प्रस्ताव गर्ने सोच बनाएको थिँए। शैलजाले भोगेको दुःख र तक्लिफ कुनै पुरुषभन्दा थिएन भने काम पनि कम गरेकी थिइनन्। उनीमाथि अनियमीतता गरेको आरोप पनि अहिलेसम्म पनि लागेको छैन्। सत्ताको दुरुपयोग गरिन भनेर भन्न सक्ने कोही पनि छैन्।
प्रजातान्त्रिक समाजवादप्रति हृदयदेखी नै प्रतिवद्ध थिइन। विचार र सिद्धान्तप्रति निष्ठावान, स्वच्छ छवी भएको र संघर्षबाट आएकी नारी थिइन। त्यसकारण उनलाई प्रधानमन्त्री बनाउनु पर्छ भन्ने मेरो मन थियो। मनको कुरा मनमै रहयो।
यदी हामीले २०५२/५३ सालमा गरेको प्रयास अगाडी बढेको भए नेपालको राजनीतिक स्थिरता र आर्थिक विकासतिर जान्थ्यो। तर त्यो नहुँदा मुलुकले धेरै क्षति बेहोर्नु पर्यो
२०६३ पछि उनी भारतको राजदुत भएर जाने इच्छा देखाइन्। गिरिजाबाबुले नजान धेरै सम्झाउनु भएको थियो। मलाई शैलजाले सुनाए अनुसार, ‘गिरिजाबाबुले त राजदुत भएर जान्छेस्। त्यसपछि त भन्दा जुनियर मन्त्री भएर जादाँ एयरपोर्टमा लिन आउनु पर्छ। उपप्रधानमन्त्री भइसकेको, पार्टीमा सिनियर पोजिशनमा बसिसकेको मान्छे राजदुत भएर गएपछि मन्त्री वा सचिव जाँदा एयरपोर्टमा लिन आउनपर्छ। त्यो राम्रो हुँदैन।’
तर पनि उनी मानिन्। उनकै इच्छा अनुसार गिरिजाबाबुले मन नभएर पनि पठाउने प्रक्रिया सुरु गर्नुभयो।
संसदीय सुनुवाई समितिमा राजदरबारको निर्देशनमा उनलाई अपमानजनक ढंगले प्रश्न सोध्ने काम भयो। मलाई पनि अफ्ट्यारो पार्ने काम गर्नुपर्छ भन्ने प्रस्ताव आएको थियो।
राजनीतिक हिसाबले हेर्ने हो भने हाम्रो पार्टी प्रमुख प्रतिपक्षी भएकाले त्यो गर्नुपर्दथ्यो। मलाई पार्टीले भनेको पनि थियो। तर, मेरो त बहिनी पर्छिन् भन्दै यस्तो गर्न नसक्ने जानकारी गराएको थिएँ। अरु सदस्यले कुरा उठाए। उनी दुःखित पनि भइन्। तर त्यसले उनलाई केहि फरक पारेन, उनको नाम अनुमोदन भयो।
सुनुवाइका क्रममा भावुक स्वभावकी शैलजाले धेरै दुःख मानेकी थिइन्। साना साना कुरामा पनि उनी रुने गर्थिन्। भ्रष्टाचारको विषयमा कृषि मन्त्रीबाट राजीनामा गर्दा सेन्टीमेन्टका कारण गरेकी हुन्। अर्को दरवारले खेल्न खोजिरहेकाले रिमोट कन्ट्रोलबाट गरेको जस्तो मैले भान पाएको थिएँ। कांग्रेसका विरुद्धमा प्रतिपक्षीलाई उचाल्ने काम त्यसबेला पनि भएको थियो।
भारतमा उनी विरामी भएपछि काम गर्न सकिनन्। स्वास्थ्यले साथ नदिएपछि उनको भूमिका कमजोर बन्दै गयो। खासगरी राजा महेन्द्रले बहुदल खोसेर निरंकुशतन्त्र लादेको बेलामा आफ्नो कलिलो विद्यार्थी उमेर, जवानीमा विवाह नगरी प्रजातन्त्रको स्थापना र निरंकुशताको विरुद्ध संघर्षको अग्रपंक्तिमा उभिने शैलजा पछिल्लो कालखण्डमा कमजोर भइन्।
हामी सबैले उनको सम्मान र आदर गर्नुपर्छ। भावी पुस्तालाई उनका विरगाथाहरु बताउनुपर्छ। जसका कारण भावी पुस्तामा पनि शैलजा जस्तो विरंगाना जन्मिन सकुन्।
(कांग्रेस नेतृ शैलाजाको आठौं स्मृति दिवसको सन्दर्भमाः एमाले नेता अधिकारीसँगको कुराकानीका आधारीत लेखकाे पनुःप्रकाशन)
प्रकाशित मिति: आइतबार, जेठ २६, २०७६
प्रतिक्रिया दिनुहोस्
थप समाचार
साताको लोकप्रीय
