सर्वोच्च कमाण्डर गणेशमान सिंहको नेतृत्वमा सम्पन्न संयुक्त जनआन्दोलनको सफलता पश्चात २०४६ सालमा मुलुकमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भएको पनि झण्डै ३४ वर्ष पुग्यो। तर, यतिका समयसम्म नेपाली कांग्रेसले आफ्नो स्थापना दिवसबारे औपचारिक कार्यक्रममार्फत खुशी साट्ने अथवा विचारविमर्श गर्ने गरेकाे जानकारी विरलै नेता, कार्यकर्तासँग होला।

०४६ साल यताको इतिहासमा सम्भवत् पहिलो पटक नेपाली कांग्रेसले आज माघ १२ गते आफ्नो ७८औँ स्थापना दिवसको स्मरण गर्दै पार्टी मुख्यालय सानेपामा औपचारिक कायक्रम गर्दैछ। ‘श्रद्धा, संकल्प र सम्मान’ शीर्षक राखेर गर्न लागिएको कार्यक्रममा पार्टी सभापति शेरबहादुर देउवा उपस्थित हुँदैछन्।

तर, कांग्रेसको स्थापना दिवसको विषयलाई लिएर विगतदेखि वर्तमानसम्म नै विभिन्न नेताहरुबिच मतमतान्तर कायमै छ। यसै विषयमा हिमाल दैनिकका बिष्णु बुढाथोकीले कांग्रेसका प्रखर राजनीतिक विश्लेषक विद्वान प्रदिप गिरिसँग करिब चार वर्षअघि गरेको कुराकानीमा आधारित विचारको सम्पादित अंशको पुनः प्रकाशनः

नेपाली कांग्रेसको जन्ममितिको कुरा गर्दा मानिसहरु नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसलाई सम्झिन पुग्छन्।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस खासमा अलग अलग मितिमा स्थापित भएका संस्थाहरु हुन्।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस माघ १२ (२६ जनवरी)लाई नै ध्यानमा राखेर स्थापित गरिएको संस्था थियो। दुई तीनदिन सम्मेलन चल्यो र त्यसबीचमा २६ जनवरी परेको थियो।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसका संस्थापकहरु बी.पी. कोइराला, गोपाल भट्टराई, कृष्णप्रसाद भट्टराई, रुद्रप्रसाद गिरि, डिल्लीरमण रेग्मी लगभग सबै नै हिन्दुस्तानमा बस्दैआएका साँच्चै भन्ने हो भने, घरद्बारसमेत त्यहिँ भएका मानिसहरु थिए।

उनीहरुको नेपालमा पकड जरुर थियो, नभएको होइन तर, केही समय अघिदेखि नै उनीहरुको लालनपालन, पढाइ, लेखाई हिन्दुस्तानमै भएको थियो। बी.पी. कोइरालाको जन्म त वनारसमा भएको हो तर, त्यो भन्दापनि महत्वपूर्ण कुरा के छ भने, उहाँको सिंगो बाल्यकाल विहारको हाल सहर्सा भन्ने जिल्लाको पेडी भन्ने गाउँमा भएको हो। यसकुराको विस्तारमा बी.पी.ले आफ्नो ‘आत्मकथा’ भन्ने आत्मवृतान्तमा लेख्नु भएको छ।

किसुनजीको त घर, थर नै सबै उहीँ थियो। तीन, चार पुस्तादेखिे नेपालको मुख नै देखेको थिएनन्। भट्टराई परिवार एकप्रकारले कांग्रेसको सबैभन्दा बलियो खम्बा थियो। उहाँको हजुरबुबा रामनगरको पुरेत हुनुहुन्थ्यो। त्यो भन्दा पहिले उहाँहरु गोरखाको शाहवंशीय पुरेत भएको नाताले लक्ष्मीदेवीसँगै विदेशीनु भएको थियो। उहाँहरु चारै भाई वनारसमा बसेर व्यापार व्यवसाय गर्ने, पढ्ने, लेख्ने इत्यादि कामहरु गर्नु हुन्थ्यो, जुन कुरा किसुनजीले सम्झिँदै/विर्सँदै पनि ‘मेरो म’मा व्याख्या गर्नु भएको छ।

रुद्रप्रसाद गिरि, मेरो साख्खै काका, हामीहरुको पनि हिन्दुस्तानमा जग्गा जमिन थियो। उहाँ कलकत्तामा पढ्दा पढ्दै जेल पर्नु भयो।

खासगरी सुरुमा मानिसहरु के भन्थे भने, कांग्रेस भनेको तीन परिवार (कोइराला, भट्टराई र गिरि)कै केटाहरुले बनाएको संगठन भन्ने गर्दथे। किसुनजीले त पछिसम्म पनि भन्नु हुन्थ्यो, राजनीतिक मतभेद आफ्नै ठाउँमा होला तर, अरु को थियो र? त्यहाँ हामी तीन परिवार त थियौँ नि। वास्तविकता पनि त्यहि थियो।

गणेशमानजी यहीँ काठमाडौंमा जन्मिए, हुर्किएर, यहीँका सरदार काजी परिवारका सदस्य हुनुहुन्थ्यो। तर, उहाँको पढाई लेखाई कलकत्तामै भएको थियो। त्यसपछि उहाँ जेल तोडेर भागेपछि लामो समयसम्म हिन्दुस्तानमा बसिरहनु भएको थियो। उहाँको पार्टीको कुरा गर्दा मानिसले के विर्सन्छन् भने उहाँको पार्टी प्रजा परिषद थियो।

त्यतिबेला भारतमा दुई खालको राज्य प्रणाली थियो। एउटा अंग्रेजले प्रत्यक्ष शासन गरेको हुन्थ्यो, अर्को अंग्रेजको छत्रछायाँमा (सोभेरेन्टीमा) रहेका अर्थात आखिर सत्ता विदेशीमा भएपनि संरक्षित राज्य जस्ता झण्डै पाँच/छ राज्यहरु थिए। त्यी राज्यहरुमा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले के निर्देशन दिन्थ्यो भने, त्यहाँ कांग्रेसको शाखा नखोल्नु। यो कांग्रेस त अंग्रेजसँग लड्नका लागि बनेको संगठन हो। त्यहाँको संगठनको नाम प्रजा परिषद राख्नु। हामी त राजाका प्रजा हौँ भन्ने परिपार्टी थियो। त्यहि परिपाटी अनुसार यहाँ पनि टंकप्रसाद आचार्य, सूर्यप्रसाद उपाध्याय, रामहरि शर्माले प्रजा परिषद नाम राखेका हुन्। होइन भने, भारतका सबै राज्यहरुमा कांग्रेसका शाखाहरु जेजति थिए सबैमा प्रजा परिषदको नाममा चलेका थिए।

अर्थात टंकप्रसाद आचार्य पनि भारतीय कांग्रेसको गहिरो प्रभावबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो। अझ थप रोचक प्रसंग के छ भने, उहाँले त्यतिबेला राजा त्रिभुवनसँग निकट रहेका भारदार दयाभक्त माथेमाले लेखेको संस्मरणमा एउटा अनुभूति र अभिव्यक्ति भन्ने लेख लेखेका छन्।

टंकप्रसाद जब जेलबाट छुटे र त्यसपछि उनी दिल्ली गए, त्यहाँ पुगेपछि हाम्रो पार्टीको के काम, मलाई पनि राष्ट्रिय कांग्रेसले इज्जत दिएर अध्यक्ष बनाएकै हो। म त कांग्रेसमै मिल्छु भनि उनले राजा त्रिभुवनसमक्ष विन्ति चढाए। त्यसपछि राजा त्रिभुवनले होइन, दुईटा प्रजातान्त्रिक पार्टी चाहिन्छ, तिमीहरु सबै कांग्रेसँग मिलेर कहाँ हुन्छ र भन्ने खालको आशय राजाले पनि व्यक्त गरेका र राजा भन्दा पनि ठोस रुपमा मैले व्यक्त गरेको भनेर दयाभक्त माथेमाले लेखेका छन्। यो पनि त्यहि संस्कृतिमा थियो। त्यसका बाबजूद, बी.पी. कोइराला, डिल्लीरमण रेग्मीहरुको पृष्ठभूमि र टंकप्रसाद र गणेशमानजीको पृष्ठभूमि केही पृथकता थियो भन्न सकिन्छ।

यो भन्दा विल्कुल अर्कै पृष्ठभूमिका साथ बी.पी. कोइराला, डिल्लीरमण रग्मीहरुले राष्ट्रिय कांग्रेस बनाएका थिए। बी.पी. आफैँ हिन्दुस्तानको स्वतन्त्रता संग्राममा पनि सहभागी भएर जेल समेत बस्नु भएको थियो। उहाँ करिब तीन वर्ष हजारीवाग जेलमा बस्दा थुप्रै नेताहरुले उहाँलाई चिनेका थिए। जसले गर्दा राष्ट्रिय कांग्रेसले ज्यादा प्रचार पायो। यद्यपि राष्ट्रिय कांग्रेसले आफ्नै बलमा धेरै ठूलो संघर्ष गर्न सक्दैनथ्यो। किन भने, यस पार्टीसँग धेरै साधान स्रोत पनि थिएन। उता आफ्नै कारणले सुवर्ण शम्शेर, महावीर शम्शेरको नजिक रहेका महेन्द्रविक्रम शाह, सूर्यप्रसाद उपाध्यायहरु जो राष्ट्रिय कांग्रेससँग असन्तुष्ट रहेका तर, नेपालमा व्यवस्था परिवर्तन गर्नु पर्छ भन्ने पक्षमा थिए। सन १९५० को सुरुवातमा उनीहरुबीचमा दुई पार्टीबीच एकता हुनु पर्छ भन्ने विचार उनीहरुको आफ्नै मनमा पनि विचार पलायो। सँगसँगै उनीहरुको भारतीय शुभेच्छुकहरु नेता र सरकारका केही व्यक्तिहरुले पनि सुझाए होलान्।

यसरी सन् १९५० अप्रिल ९ तारिक अर्थात चैत २७ गते पार्टी एकीकरण भएर नेपाली कांग्रेसको जन्म भएको देखिन्छ।
यो तिथि कांग्रेसका लागि असाध्यै महत्वपूर्ण तिथि हो। यस दिनलाई हामीले हृदयंगम् गरेर कांग्रेसको इतिहासको अधययन गर्ने हो भने कांग्रेसको आजसम्मको शक्ति र आजसम्मको कमजोरी दुबै बुझ्न सकिन्छ।

कुनै पनि पार्टीको अध्ययन गर्दा त्यसको शक्तिमात्रै बुझेर हुँदैन, कमजोरी पनि बुझ्न जरुरी छ। शक्ति र कमजोरीको एकप्रकारले भन्ने हो भने द्वन्द्धात्मक सम्बन्ध हुन्छ। जुन कारणले त्यो पार्टी कमजोर भएको हुन्छ कहिले काँही त्यहि कारणले त्यो पार्टी मजबुद भएको पनि हुन सक्दछ।

यो पार्टीमात्रै होइन व्यक्तिका सवालमा पनि लागू हुन्छ। जुन कारणले एउटा व्यक्ति अत्यन्त शक्तिशाली भएको हुन्छ, त्यहि कारणले उ कमजोर पनि हुन सक्दछ।

अर्थात यदि कोही असाध्यै सत्यवादीताको गुण छ र कुनै पनि हालतमा झुट बोल्दिन भन्छ भने कहिले काँकी कुटनीतिमा झुट बोल्नै पर्ने आवश्यकता पनि पर्न सक्छ। त्यतिबेला त्यो गुण नै दुर्गुणमा परिणत हुन सक्छ। यस्ता धेरै उदाहरणहरु छन्। कुनै व्यक्ति कहिल्यै नझुक्ने स्वभावको हुन सक्दछ तर, नझुकी कतिपय व्यवहारिक अवस्थामा काम नै बन्दैन।

यहाँ राष्ट्रिय कांग्रेसमा एउटा खास सामाजिक, वैचारिक, सांस्कृतिक र आर्थिक पृष्ठभूमिबाट आएका थिए भने प्रजा परिषदमा बेग्लै पृष्ठभूमिबाट प्रतिनिधित्व गर्ने व्यक्तिहरु थिए। एउटा रमाइलो पक्ष के छ भने, सुवर्ण, महावीर, सूर्यप्रसादहरुमध्ये सबै हुने खाने पारिवारीक पृष्ठभूमीका थिए। उनीहरु सबैको करिब करिब बीर शम्शेरसँगको सम्बन्ध भएका व्यक्तिहरु थिए, चन्द्रशम्शेरसँग होइन।

नेपालमा त्यतिबेला चन्द्रशम्शेरको खलकका व्यक्तिहरु शासन सत्तामा थिए। स्थापना कालदेखि राणाहरुको परिवारमा दाजुभाइबीच नै झगडा थियो। जंगबहादुरको सम्पूर्ण खलकलाई बीरशम्शेरले नास गरे, बीरशम्शेरका १७ भाइ पनि एकठाउँमा बस्न सकेनन्। बीरशम्शेरले खड्गशम्शेरलाई खेदे, चन्द्रशम्शेरले बीरशम्शेरलाई खेदे।, पछि विस्तारै राणा परिवारभित्र बी र सी क्लास भएपछि त झनै कचिंगल मच्चियो।

यहाँ भीमशम्शेरको खलकमा करिब करिब विस्तारै उदारवादको स्वभाव देखियो। अध्ययनशीलता पनि देखियो, र पछाडि उनको अधिकांश सन्तान कांग्रेसमा लागेको देखियो।

चन्द्रशम्शेरको खलकले पहिले त गोरखा दल नै बनायो। भीमशम्शेरको खलकमा सबैभन्दा उज्जवल व्यक्तित्व सुर्वण शम्शेरकै छ। उहाँको व्यक्तित्वकोबारेमा अहिलेसम्म पनि ठिक ढंगले आकलन पनि हुन सकेको छैन र गर्न कोही तम्सिएको पनि छैन।

सात सालको क्रान्तिमा सुवर्ण शम्शेरको एकप्रकारले अनुपम योगदान छ। बी.पी नभएको भए ७ सालको क्रान्तिमा उत्साह आउँदैनथ्यो होला, युवा वर्ग लाग्दैनथे होला तर, म किटानीका साथ भन्न सक्छु, सुवर्णजी संलग्न नभएको भए जस्तै उत्साह भएको भएपनि राणाहरुमाथि त्यति छिटै र सजिलै विजय प्राप्त हुन सक्दैनथ्यो।  

त्यति छिटै र सजिलै नभएर लामो लडाई लड्नु परेको भए, गान्धीले भारतमा लडेजस्तै, बी.पी, किसुनजी लड्थे होला र त्यसले प्रजातन्त्रको जग झनै बलियो पनि हुन सक्दथ्यो होला, तर, सुवर्णजी भएको कारण के भयो? सबै राणाहरुलाई विद्रोह गर्न पनि सजिलो भयो।

देशभित्र पनि ख वर्ग, ग वर्गका राणाहरुले विद्रोह गरिदिए। रुद्रशम्शेर सरक्कै चार हजार फौज लिएर आए। सुवर्ण र महावीरलाई भारत सरकारले पनि पत्याउँथ्यो। उनीहरुको श्रीसम्पत्ति पनि अथाह थियो भारतमा। सुवर्णजीहरुको संलग्नताले गर्दा पार्टी एउटा वर्ग, जाति, समूह विशेषको नभएर यसले राष्ट्रिय स्वरुप लियो।

खासमा नेपाली कांग्रेसको विजारोपण हिँजोको राष्ट्रिय कांग्रेसले २६ जनवरी १९४७ मा गरेता पनि त्यो एकीकरण पछि साँचो अर्थमा आजको नेपाली कांग्रेसको जन्म भएको हो।

एकप्रकारले यो बहुवर्गीय पार्टीका रुपमा अगाडि बढेको छ। यस पार्टीमा अत्यन्त पूँजीपति, सामन्तीदेखि तल्लो तहका मानिसहरु पनि अटाएका छन्। त्यसैले ९ अप्रिल अर्थात चैत २७ को बडो ठूलो महत्व छ।

नेपाली कांग्रेको वास्तविक इतिहास खोतल्ने हो भने, ९ अप्रिल अर्थात चैत २७ मै पुग्नु पर्छ। हामीले यो मितिलाई उपेक्षा गर्ने गरेको हुनाले नेपाली कां)ग्रेसको वास्तविक चरित्र के हो, यसले आफ्नो लडाइमा कहाँ के गरेर विजय हाँसिल गरेको छ र आफ्नो लडाइमा किन र कहिले हारेको छ भन्ने कुरा अहिले कांग्रेस कार्यकर्ताले बुझेका छैनन्। कार्यकर्ताको त कुरै छोडिदिउँ, कांग्रेसका एकदमै अध्ययनशील अध्ययता, प्रबुद्ध व्यक्ति जसले यस पार्टीका बारेमा विद्यावारिदी गरेका छन्, उनीहरुले पनि यसबारे बुझ्न सकेका छैनन्। यी दुई पार्टीको संगम र एकताले कसरी नेपाली कांग्रेसलाई साँचो अर्थमा नेपालमा विजय हुन सजिलो बनायो।

कुनै पनि राजनीतिक पार्टी, खासगरी बलियो या ठूलो पार्टीले समाजका विभिन्न वर्गलाई सम्बोधन नगर्दासम्म राजनीतिक दल बन्न सक्दैन। वास्तविक पार्टी बन्नका लागि समाजका सबै पक्षलाई सिंगो रुपमा प्रतिनिधित्व गर्न सक्नु पर्दछ। त्यी दुई पार्टीको एकता पछि बनेको नयाँ कांग्रेस अब अल्लारे केटाहरुको पार्टी रहेन। राष्ट्रिय कांग्रेस एकप्रकारले अल्लारे केटाहरुको पार्टी थियो।

इतिहासलाई अगाडि बढाउँदा वा राजनीतिक लडाईलाई अगाडि बढाउँदा र विजय प्राप्त गर्दाखेरि कहिलेकाँही जानी नजानी मानिसले आफ्नो एउटा नायकको आवश्यकता महसूस गर्दोरहेछ। त्यो नायक वास्तवमा कस्तो छ भन्ने पनि चाहिएन, समाजले नायकको कल्पना गर्न थाल्दोरहेछ।

हिन्दुस्तानमा जब गान्धी आउनु भयो, उहाँको लोकप्रियता बढ्न थाल्यो। उनको लोकप्रियता बढ्नुको प्रमुख कारण के छ भने, उनका बारेमा समाजमा यस्ता कथाहरु जोडिएर आउन थाले जुन कथा गान्धीले प्रचार पनि गर्दैनथे। त्यी कथाका लेखक पनि थिएनन्। अहा!े त्यो गान्धी भन्ने व्यक्ति कस्तो छ? भन्दा उही कृष्णले विश्वरुप देखाएजस्तै गान्धीलाई अंग्रेजले पक्रन गएको त गान्धी त यस्तो रहेछ। साक्षत विष्णु जस्तो भन्ने जस्ता कथा बने। गान्धीलाई जेलमा हाल्ने भनेको त, उनलाई हेर्दा भारतका १८ जेलमा गान्धी नै रहेछन्। यस्ता यस्ता कथाहरु र उनका बारेमा कविता बन्न थालेको थियो। हे भगवान कृष्ण, तिमीले अचम्मको रुप लियौ, ‘अबके अजब रुप लिए गिरिधारी, नाही लियो शंखचक्र न लियो कटारी’। अर्थात भगवान कृष्ष्णले जस्तो न शंख, न चक्र र तरबार नै लियौँ तर, चर्खा लिएर अंग्रेजलाई हल्लाइदियौँ भन्ने गरियो।

उनकाबारेमा सिनेमाको गाना नै बन्यो। ‘दे दि हमे आजादी विना खड्ग विना ढाल सागरमतीके सन्त तुने करदिया कमाल’। यसलाई वैज्ञानिक र समाजशास्त्रीय दृष्टिले हेर्ने हो भने गान्धीमा यस्तो कुनै चमत्कार थिएन। इतिहासमा लेखिए जस्तो गान्धी निश्चय पनि भारतीय राजनीतिम अनुपम व्यक्तित्व थिए होला तर, गान्धीले प्राप्त गरेको सफलतामा चर्खा, चक्र, ढाल भन्दा पनि केही अन्य कुराहरु महत्वपूर्ण थिए। जुसमा गहिरो सामाजिक, आर्थिक तात्पर्य हुन्थ्यो। जुन हामीले दुर्भाग्यवस हाम्रा नेताहरुमा भेट्न सकेका छैनौँ।

यहाँ नेताको पुजन र प्रचार, प्रसारको सिलसिलामा बी.पी., गणेशमानको नाम आयो। पछिल्लो समयमा किसुनजीकै पनि नाम आयो तर, सुवर्णजीको व्यक्तित्वले के योगदान गर्यो? सूर्यप्रसादको व्यक्तित्वले के योगदान गर्यो अथवा महावीर शम्शेरको व्यक्तित्वले के योगदान दियो वा बिझाँई गर्यो? त्यसतर्फ अहिलेसम्म नेपाली कांग्रेसले हेर्न सकिरहेको छैन।

व्यक्तित्व किन? उनीहरुको संलग्नताले कुन वर्ग हामीसँग आयो त? बी.पी.लाई काठमाडौंले कहिल्यै पनि आफ्नो मान्छे मानेन। उनलाई जहिले पनि बाहिरियाको आँखाले हेर्यो र विराटनगरले हामीलाई शासन गर्ने? भन्ने खालको भावना विद्यमान रह्यो।

काठमाडौंका मानिसहरु सुवर्णजी र राणाहरुलाई नै आफ्नो ठान्ने र उनीहरुसँगै रमाउने गर्दथे। जुन स्वभाविक पनि थियो। किन भने उनको दरबारमा गएर उनीहरुको चाकरी गरेर बसेका मानिसहरुकै बहुमत थियो काठमाडौंमा। सुवर्णजीको बारेमा के बुझ्न जरुरी छ भने, भीमशम्शेर करिब साढे तीन वर्ष श्री ३ महाराज बनेर शासन गरे। त्यसपछि पद्म शम्शेरले अढाई, तीन वर्ष सत्तामा रहे। यी दुबैको कार्यकालमा सुवर्णजी प्रभावशाली राज्याधिकारी (यो राज्याधिकारी भन्ने कुरा मानिसले विर्सिएका छन्) भएर काम गरे। यहाँबाट उनका पिता हिरण्यशम्शेर खेदिएर जाँदा पनि सुवर्णले त्यहाँ हिरण्यशम्शेरलाई शासन गर्न मद्दत गर्नु भएको थियो।

त्यतिबेला न कुनै सञ्चार सुविधा थियो, न टेलिफोन थियो। एउटा गौंडामा राजाले कसैलाई पठाएपछि उ त्यहाँको दोस्रो राजा हुन्थ्यो। ठूलो ठूलो एरिया पनि थियो। अरु त अरु पछि गएर त्यी राणाहरुको ठाउँमा कांग्रेसले नियुक्त गरे। जस्तो मेरो आफ्नै काका रुद्रप्रसाद गिरि महोत्तरीको बडाहाकिम हुनु हुन्थ्यो। त्यतिबेलाको महोत्तरी भनेको अहिलेको बाग्मती पूर्वदेखि कोशीसम्मको भूभागसम्म राज चल्थ्यो। पहाडमा एक नम्बर, दुई नम्बर भन्ने त थियो तर, त्यसको नियन्त्रण जनकपुरबाट हुन्थ्यो। पाल्पा भनेपछि पुरानो पाल्पा राज्यको गभर्नरका रुपमा रहेका रुद्र शम्शेरले ठूलो फौज लिएर कांग्रेसलाई साथ दिने निर्णय गरेपछि यहाँ मोहनशम्शेरको नौनारी गलेको हो।

यसका बाबजूद सबैका नेता बी.पी. हुनु भयो। निर्णायक कुरा गर्न बी.पी. नै आउनु भएको थियो। त्यो उहाँको महानता थियो। हिन्दुस्तानबाट थोर बहुत रिस्क (खतरा मोल्दै) लिएर गोरखपुर उत्रिएर नौतनवा हुँदै घोडा चढेर रुद्र शम्शेरसँग कुरा गर्न पुग्नु भएको थियो। तर, रुद्र शम्शेरलाई पनि त्यति सजिलो थिएन, उनका पनि भाइ, भारदारको कुरा थियो। त्यसरी ००७ सालको क्रान्ति र सम्झौता पनि किन सम्भव भयो भने मोहन शम्शेरका लागि सुवर्ण कुनै अज्ञात व्यक्ति वा विषय थिएन।

बी.पी.को परिवारमा राणासँग राम्रो सम्बन्ध थियो। उनीहरुको सुरुमा चन्द्रशम्शेरसँग राम्रो थियो। चन्द्रशम्शेरको देहान्त हुनासाथ भीमशम्शेरले उही दिन कृष्णप्रसाद कोइरालालाई टेलिग्राम गरेका थिए। यो मातृकाबाबुको जीवनीमा पनि उल्लेख गर्नु भएको छ र बी.पी.ले पनि उल्लेख गर्नु भएको छ।  

गणेशमानजीको जिजु हजुरबुबा त भिम शम्शेरकै पालामा राम्रो सम्बन्ध थियो। यसरी नेताहरुको सम्बन्ध थियो। जसले पनि क्रान्तिको यात्रा सहज बनायो।

कांग्रेसको विचारधाराबारे नेताहरुको बुझाइ

विचारधाराको सवालमा चर्चा गर्दा सुवर्णजी मुख्यतयः उदारवादी (जसलाई अहिले लिबरलिज्म भनिन्छ) व्यक्ति हुुनुहुन्थ्यो। बी.पी. आफूलाई समाजवादी भन्नु हुन्छ। भन्दाखेरि दुई जनाले मिलेर काम गर्नु भयो। सुवर्णजीले पनि पछि बी.पी.को सम्मानमा भनौँ या उहाँको मूल्य र मान्यतासँगै महानताको कारण हो, एक पटक मैले नै उहाँसँग आफ्नो उमेरका हिसाबले बहस गर्ने समय नभएपनि कुरा गरेँ। पछि बी.पी. जेलबाट निस्किएपछि बरु उहाँसँग बहस गर्ने अवस्थामा उमेर र अध्ययन सबै कुराले पुगेकोे थिएँ। सुवर्णजीसँग मेरो १८ वर्षको उमेरमा समाजवादबारे भएको कुराकानी स्पष्टसँग भन्नु भयो, असली समाजवाद भनेको बेलायतमा विकसित भएको फेबीयन समाजवाद नै हो भनि सम्झाउनु भएको थियो।

मैले होइन, फेबीयन समाजवाद त संशोधनवादी र सम्झौतावादी समाजवाद हो। वास्तविक समाजवादले त कुनै न कुनै प्रकारले वर्ग संघर्षको कुरालाई स्वीकार गर्नु पर्छ भनेको थिएँ। उहाँले जवाफमा के को वर्ग संघर्ष हुन्छ? समाजवादले वर्ग समन्वयमा विश्वास गर्छ भनेर उहाँले म र धरानका केदारनाथसँगै बसेको ठूलो कक्षमा भन्नु हुन्थ्यो। म अझै पनि सम्झिन्छु। यहि विषयमा म र शैलजाले पनि कुरा गरेका थियौँ। प्रजातान्त्रिक समाजवादी युनियनको शैलजा अध्यक्ष, म उपाध्यक्ष थिएँ, रामचन्द्र पौडेल महामन्त्री हुनुहुन्थ्यो।

सुवर्णजीको कुरामा मेरो चित्त नबुझेपनि छोटी मु बढि वात गर्ने कुरा पनि थिएन।

बी.पी.ले भन्ने गर्नु हुन्थ्यो, यदि कसैसँग कुरा गर्दा धक लाग्छ भने त्यो सुवर्णजी हो। मेरो टक्करको कुरा गर्न सक्ने व्यक्ति सुवर्णजी हुनुहुन्छ भन्न खोज्नु हुन्थ्यो।

केही समय अघि मसँगै भएको संकलनबाट निकालेर पदमबहादुर थापाजीले एउटा डायरी निकाल्नु भएको छ। त्यसमा १२ सालको कांग्रेस अधिवेशनबारे बी.पी.ले लेख्नु भएको छ कि गणेशमानजी र सुवर्णजी अध्यक्षमा चुनाव लडे। मैले व्यक्तिगत रुपमा जसलाई भोट दिएपनि तटस्थता अपनाएको थिएँ। अन्त्यमा मैले सुवर्णजीलाई नै भोट दिन्छु भनेको थिएँ। अरु मेरो परिवारका सदस्य वा अन्य कार्यकर्ताले के गरे अथवा कसलाई दिए भन्ने थाहा भएन। चुनाव गणेशमानजी हार्नु भयो। सोचेभन्दा पनि नराम्रोसँग हार्नु भयो। त्यसपछि गणेशमानजी मलाई हिँजो आज तथानाम गाली गर्दै हुनुहुन्छ। म बिचको मान्छेलाई बढो सकस भयो। एउटाले अर्कोसँग लाग्यो भन्ने र अर्कोले उसँग लाग्यो भन्ने शंका गर्ने अवस्था आयो। गणेशमाजीले शंका गरेर त केही छैन। तर, कुनै दिन यस्तै शंका सुवर्णजीमा म प्रति उत्पन्न भयोे भने पार्टी चल्ला? यति गहिरो सम्बन्ध बी.पी. र सुवर्णजीको थियो। उहाँले आइ क्यान थिंक अफ एनिथिङ बट डिसोसियट विथ सुवर्ण भन्ने डायरीमा पढ्न सकिन्छ।

सुवर्णजीको देहान्त हुँदाखेरि बी.पी.मेलमिलापबाट फर्किएपछिको दोस्रो पटक यहाँ जोलमा हुनुहुन्थ्यो त्यहि जेलबाट बी.पी.ले बडो मार्मिक ढंगले लेख्नु भएको छ, ‘सुवर्णजी र मेरो वर्षौँदेखिको सम्बन्धमा जम्माजम्मी तीन वर्षजति हाम्रो सम्बन्धमा कटुता भयो।’

(नेपाली कांग्रेसका नेता प्रदिप गिरिसँग हिमाल दैनिक डटकमका लागि सम्पादक बिष्णु बुढाथोकीले २०७६ चैत्र ५ गते गरेको कुराकानीमा आधारित लेखकाे पुनःप्रकासन)